Ma`rifat-e Eghtesad-e Islami, Volume 16, Issue 1, No 31, Year 2025 , Pages 29-51

    Designing an index of compliance of banking contracts with Islamic jurisprudence criteria Content analysis approach and best-worst decision-making method (BWM)

    Article Type: 
    Research
    Writers:
    ✍️ hossein seilsepoor / PhD student in Finance and Banking, Faculty of Management and Accounting, Allameh Tabatabaei University / hossein.seilsepoor@yahoo.com
    Mohammad javad Mohaqeq-Nia / Assistant Professor, Finance and Banking Department, Faculty of Management and Accounting, Allameh Tabatabaei University / mgmohagh@yahoo.com
    شیما احمدی / PhD in Accounting, Faculty of Social Sciences and Economics, Alzahra University / sh.ahmadi@alzahra.ac.ir
    علی سیلسپور / Master of Accounting and Financial Engineering, Faculty of Management and Economics, Azad University Science and Research Branch / Ali.seilsepoor@yahoo.com
    dor 20.1001.1.20422322.1403.16.1.2.7
    doi 10.22034/marefateeqtesadi.2025.5000519
    Abstract: 
    This study was conducted with the aim of designing a systematic index to measure the compliance of banking contracts with Islamic jurisprudence criteria within the framework of Islamic banking. In the first stage, key components were identified through the content analysis method of semi-structured interviews with experts in Islamic transaction jurisprudence and banking. After achieving theoretical saturation, the data were analyzed and prioritized using the best-worst multi-criteria decision-making method (BWM). The results of the study show that “prohibition of formal transactions” is the most important indicator in ensuring the authenticity and realism of contracts; components such as “transparency of conditions”, “conformity of documents”, “disclosure of risks”, “fairness in benefits”, “observance of ethical principles” and “prevention of losses” also provide a comprehensive framework for assessing Sharia compliance as complementary dimensions. These indicators not only have theoretical potential for developing a local model of Sharia supervision, but in practice they can also serve as the basis for designing assessment checklists, developing warning systems, strengthening supervisory structures, and promoting institutional transparency in the Islamic banking system.
    چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
    Title :طراحی شاخص انطباق قراردادهای بانکی با ضوابط فقه اسلامی رویکرد تحلیل محتوا و روش تصمیم‌گیری بهترین ـ بدترین (BWM)
    Abstract: 
    این پژوهش با هدف طراحی شاخصی نظام‌مند برای سنجش میزان انطباق قراردادهای بانکی با ضوابط فقه اسلامی در چارچوب بانکداری اسلامی انجام شده است. در مرحلۀ نخست، از طریق روش تحلیل محتوای مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با صاحب‌نظران و خبرگان فقه معاملات و بانکداری اسلامی، مؤلفه‌های کلیدی شناسایی شد. پس از دستیابی به اشباع نظری، داده‌ها با استفاده از روش تصمیم‌گیری چندمعیارة بهترین ـ بدترین (BWM) مورد تحلیل و اولویت‌بندی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که «ممنوعیت معاملات صوری» مهم‌ترین شاخص در راستای تضمین اصالت و واقع‌گرایی قراردادها است؛ مؤلفه‌هایی نظیر «شفافیت شرایط»، «تطابق مستندات»، «افشای ریسک‌ها»، «عدالت در منافع»، «رعایت اصول اخلاقی» و «پیشگیری از ضرر و ضرار» نیز، به‌عنوان ابعاد مکمل، چارچوبی جامع برای ارزیابی انطباق شرعی ارائه می‌دهند. این شاخص‌ها نه‌تنها قابلیت نظری برای توسعۀ الگوی بومی نظارت شرعی دارند، بلکه در عمل نیز می‌توانند مبنای طراحی چک‌لیست‌های ارزیابی، توسعۀ سامانه‌های هشداردهنده، تقویت ساختارهای نظارتی و ارتقای شفافیت نهادی در نظام بانکی اسلامی قرار گیرند.
    References: 
    • اردبیلی، احمد بن محمد (۱۴۲۱ق). زبدة البیان فی براهین احکام القرآن. قم: مؤمنین.
    • اصفهانی، محمدحسین (بی‌تا). حاشیۀ مکاسب. قم: مجمع الذخایر الاسلامیه.
    • انصاری، شیخ مرتضی (۱۴۱۴ق). رسائل فقهیه (مشتمل بر رسالۀ «قاعدۀ لا ضرر»). قم: المؤتمر العالمی بمناسبة الذکرى المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأنصاری.
    • انصارى، شیخ مرتضى (۱۴۱۵ق). کتاب المکاسب. قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
    • آهنگران، محمدرسول (۱۳۹۲). نگاهی نوین به ‌قاعدۀ «تبعیت عقد از قصد» با تأکید بر کاربردهای آن در بانکداری اسلامی، معرفت اقتصاد اسلامی، ۵(۱)، ۱۵۷ـ۱۷۶.
    • بهاروندی، احمد (۱۳۸۸). بیان و اثبات تفاوت ماهوی «معاملات مبتنی‌بر غرر» و «قراردادهای پوشش ریسک» از منظر فقه امامیه. راهبرد توسعه، ۵(۲)، ۲۲۴ـ۲۴۳.
    • توکلی، محمدجواد و کریمی، عبدالخالق (۱۳۹۳). شاخص بانکداری اسلامی. معرفت اقتصاد اسلامی، ۶(۱۱)، ۷۱ـ۹۴.
    • حکیمی‌پور، نادر (۱۳۹۷). ارائۀ شاخص ترکیبی ارزیابی بانکداری اسلامی: مطالعۀ موردی بانک‌های ایران. اقتصاد اسلامی، ۱۸(۷۲)، ۱۵۱ـ182.
    • خویی، ابوالقاسم (۱۳۷۱). مصباح الفقاهة فی المعاملات. تقریرات: محمدعلی التوحیدی. قم: مکتبة الداوری.
    • خویی، ابوالقاسم (۱۴۱۷ق). مصباح الأصول: مباحث الحجج و الأمارات. تقریرات: سیدمحمد سرور الواعظ الحسینی البهسودی. قم: مکتبة الداوری.
    • رضوانی، غلامرضا (۱۳۷۳). مجموعه مقالات پنجمین همایش بانکداری اسلامی. تهران، مؤسسۀ عالی بانکداری.
    • سیدنورانی، سیدمحمدرضا و دیگران (۱۳۹۶). طراحی شاخص ترکیبی بانکداری اسلامی در ایران. اقتصاد اسلامی، ۱۷(۶۸)، ۱۱۹ـ۱۵۱.
    • شهنازی، روح‌الله و پناهی، مجتبی (۱۳۹۵). سنجش میزان صوری بودن قراردادهای تسهیلات بانکی: مطالعۀ موردی بانک ملت شیراز. اقتصاد و بانکداری اسلامی، ۵(۱۶)، ۱۷۵ـ۲۰۲.
    • علیدوست، ابوالقاسم (۱۳۸۲). قاعدۀ نفی غرر در معاملات. اقتصاد اسلامی، ۳(۹)، ۱۰۶ـ۸۹
    • فارابی، هیرو و ترابی، امید (۱۳۹۴). مقایسۀ روندهای بانکداری اسلامی در ایران و سایر کشورهای دنیا. مطالعاتی در مدیریت بانکی و بانکداری اسلامی، ۱(۱)، ۱۲۹ـ۱۶۷.
    • کریپندورف، کلوس (۱۳۸۸). تحلیل محتوا؛ مبانی روش‌شناسی. ترجمۀ هوشنگ نایبی. تهران: نشر نی.
    • محقق داماد، سیدمصطفی و مدنی بجستانی، سیدمجتبی (۱۴۰۲). توافقات قراردادی در عملیات بانکی بدون ربا با توجه ‌به نظریۀ ضمان پول. آموزه‌های فقه مدنی، ۱۵(۲۷)، ۲۸۷ـ۳۱۶.
    • محقق، محمدجواد (۱۳۹۰). درآمدی بر تدوین شاخص ربا در بانکداری اسلامی. معرفت اقتصاد اسلامی، ۲(۲)، ۵۷ـ۸۰.
    • محقق‌نیا، محمدجواد، سیلسپور، حسین و احمدی، شیما (۱۴۰۲). طراحی شاخص عدالت در بانکداری اسلامی با رویکرد تحلیل محتوا و روش تصمیم‌گیری فازی. تحقیقات مالی اسلامی، ۱۲(۲)، ۲۶۶ـ۳۰۶.
    • مصباحی مقدم، غلامرضا و دیگران (۱۳۹۱). بازاریابی شبکه‌ای و فعالیت شرکت‌های هرمی از دیدگاه فقهی ـ اقتصادی. مطالعات اقتصاد اسلامی، ۳(۲)، ۳۱ـ۵۸.
    • مطلبی هفشجانی، سمیرا و دیگران (۱۴۰۲). علل صوری شدن قراردادهای بانکی و راهکارهای پیشگیری از آن. مطالعات فقه اقتصادی، ۵(۳)، ۸۶۷ـ۸۸۴.
    • معین، محمد (۱۳۶۰). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
    • مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۲۵ق). انوار الفقاهۀ. قم: مدرسۀ الامام على بن ابی‌طالب.
    • موسویان، سیدعباس (۱۳۸۴). ارزیابی قراردادها و شیوه‌های اعطای تسهیلات در بانکداری بدون ربا. اقتصاد اسلامی، ۵(۱۹)، ۴۵ـ۷۰.
    • موسویان، سیدعباس و میسمی، حسین (۱۳۹۳). بانکداری اسلامی: مبانی نظری ـ تجارب عملی. تهران: پژوهشکدۀ پولی و بانکی.
    • موسوی خمینی، سیدروح‌الله (۱۳۸۵ق). الرسائل. قم: اسماعیلیان.
    • موسوی خمینی، سیدروح‌الله (۱۴۱۰ق). کتاب البیع. قم: اسماعیلیان.
    • میرجلیلی، سیدحسین (۱۳۷۴). بررسی و ارزیابی بانکداری بدون ربا در ایران. تهران: وزارت اقتصاد و دارایی.
    • نائینی، محمدحسین (۱۴۱۸ق). فوائد الأصول. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم.
    • ندری، کامران و دیگران (۱۴۰۰). بهینه‌سازی ساختار قراردادهای بانکی بر مبنای الگوی قراردادهای ناقص در بانکداری بدون ربای ایران. جستارهای اقتصادی ایران، ۱۷(۳۴)، ۹ـ۳۵.
    • نراقی، احمد بن محمدمهدی (۱۴۱۷ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. تحقیق: مرکز الأبحاث والدراسات الإسلامیه. قم: دارالإسفار للطباعة و النشر و التوزیع.
    • نظرپور، محمدنقی و دیگران (۱۳۹۳). شاخص‌های صوری شدن معاملات در عملکرد بانکداری بدون ربا در ایران؛ بررسی موردی: تسهیلات اعطایی شعب بانک تجارت مشهد مقدس. پژوهش‌های اقتصادی (رشد و توسعه پایدار)، ۱۴(۳)، ۶۵ـ۹۲.
    • نوابی‌مقدم، زینب و دیگران (۱۴۰۲). مبانی فقهی و حقوقی نظارت شرعی و راهکارهای اجرایی شدن آن در نظام بانکداری اسلامی. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ۱۵(۳۱)، ۱۶۹ـ۱۹۰.
    References: 
    • Creswell, J. W. & Creswell, J. D. (2017). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. Sage publications.
    • Elo, S. & Kyngäs, H. (2008). The qualitative content analysis process. Journal of advanced nursing, 62(1), 107-115.‏
    • Glaser, B. & Strauss, A. (1967). The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research. Mill Valley, CA: Sociology Press.
    • Hsieh, H. F. & Shannon, S. E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative health research, 15(9), 1277-1288.‏
    • Rezaei, J. (2015). Best-worst multi-criteria decision-making method. Omega, 53, 49-57.
    • Saunders, M., Lewis, P. & Thornhill, A. (2016). Research methods for business students. Pearson education. 
    Cite this article: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    seilsepoor, hossein, Mohaqeq-Nia, Mohammad javad, , , , .(2025) Designing an index of compliance of banking contracts with Islamic jurisprudence criteria Content analysis approach and best-worst decision-making method (BWM). Ma`rifat-e Eghtesad-e Islami, 16(1), 29-51 https://doi.org/10.22034/marefateeqtesadi.2025.5000519

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    hossein seilsepoor; Mohammad javad Mohaqeq-Nia; ; ."Designing an index of compliance of banking contracts with Islamic jurisprudence criteria Content analysis approach and best-worst decision-making method (BWM)". Ma`rifat-e Eghtesad-e Islami, 16, 1, 2025, 29-51

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    seilsepoor, H, Mohaqeq-Nia, M, , , , .(2025) 'Designing an index of compliance of banking contracts with Islamic jurisprudence criteria Content analysis approach and best-worst decision-making method (BWM)', Ma`rifat-e Eghtesad-e Islami, 16(1), pp. 29-51

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    seilsepoor, H, Mohaqeq-Nia, M, , , , . Designing an index of compliance of banking contracts with Islamic jurisprudence criteria Content analysis approach and best-worst decision-making method (BWM). Ma`rifat-e Eghtesad-e Islami, 2025; 16(1): 29-51