سنجش و ارزیابی شاخص صداقت در بازار صنایع لبنی مشهد
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
رعايت صداقت يكي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي بازار اسلامي است. بازار اسلامي بازاري است كه بر مبناي صداقت بنا شده و همين امر كاركردهاي مثبتي بر جاي مي‌گذارد. هرچند «صداقت» مفهومي كيفي است، ولي تجزيه و تحليل ميزان رعايت آن در بازارهاي جوامع اسلامي، نيازمند ارائة شاخص است. شاخص مزبور مي‌تواند وضعيت حاکم بر بازار‌ها را از لحاظ ميزان تحقق موازين اخلاقي اسلام ارزيابي نمايد.
صرف‌نظر از اهميت طراحي شاخص، اندازه‌گيري آن با استفاده از روش‌هاي علمي اهميت بسزايي دارد. شاخص‌هاي علمي استخراج شده مي‌تواند چراغ راه سياست‌گذاران و همچنين رافع نواقص موجود باشد. از ميان شاخص‌هاي معرفي شده براي ارزيابي وضعيت اخلاقي بازارهاي اسلامي، رجايي و كاظمي (1391) شاخص «صداقت» را معرفي كرده‌اند. پژوهش حاضر با استفاده از روش «مطالعة ميداني» اين شاخص را در بخش صنعت كشور ارزيابي مي‌كند. به سبب محدوديت‌هاي موجود در دسترسي به آمار و اطلاعات، دامنة بررسي به بازار عمده‌فروشي محصولات صنايع لبني مشهد (مبادلات توليدکنندگان محصولات لبني و عمده‌فروشان شهر مشهد) محدود شده است.
يكي از مهم‌ترين مسائل در اندازه‌گيري شاخص‌ها، روش و يا روش‌هاي اندازه‌گيري با توجه به نوع شاخص و منابع اطلاعاتي در دسترس است. ازاينرو، بخش اول مقاله به بررسي مباني نظري شاخص اختصاص دارد. در ادامه پژوهشها و مطالعات مشابه داخلي و خارجي بررسي مي‌شود. بخش پاياني مقاله به تجزيه و تحليل شاخص صداقت در بازار صنايع لبني مشهد و همچنين آسيب‌شناسي اين شاخص اختصاص دارد. در نتيجه‌گيري مقاله، توصيه‌هاي سياستي براي بهبود وضعيت شاخص صداقت در بازار صنايع لبني ارائه شده است.
مباني نظري
براي اندازه‌گيري و سنجش شاخص صداقت در بازار اسلامي، پيش از هر چيز، بايد به اين نکته توجه کرد که سنجش صداقت در چه حوزه‌هايي با اقتصاد و به تبع آن، با بازار در ارتباط است و يا به بيان بهتر، ورود صداقت به بازار به مثابة يک امر اقتصادي، از چه دريچه‌هايي خواهد بود.
به طور کلي، مي‌توان صداقت را از دو منظر وارد ادبيات اقتصادي نمود: در نگرش اول، مي‌توان صداقت را امري اخلاقي دانست که ويژگي رفتار عوامل بازار است. در اين نگرش، صداقت در زير‌مجموعة ادبيات گسترده‌اي با عنوان اقتصاد و اخلاق قرار مي‌گيرد که مي‌توان آن را در زمرة اخلاق کسب و کار به عنوان بخشي از اخلاق کاربردي پذيرفت. در نگرش دوم، مي‌توان صداقت را به معناي «شفافيت» پذيرفت که در حقيقت، ويژگي ساختار بازار به مثابة يک پديدة بيروني است و در زمرة مفاهيم مرتبط با اقتصاد اطلاعات به شمار مي‌آيد.
اخلاق کسب و کار به عنوان يک رشتة دانشگاهي مجزا و خودآگاه، قدمتي قريب چهار دهه دارد. مطالعات پيشگامانة ريموند بومهارت در دهة 60 يکي از اولين سنگ بناي‌هاي اخلاق در کسب و کار است. ريچارد دي. جرج شروع اخلاق کسب و کار به عنوان يک شاخة دانشگاهي را دهة 1970 دانسته و بومهارت را بنيان‌گذار اخلاق کسب و کار آکادميک برشمرده است. اخلاق‌شناس برجستة حوزة کسب و کار، نرمن بووي، اولين همايش آکادميک اين حوزه را در سال 1974 مي‌داند، اگر‌چه در دهة 1970 دانشکده «جرج اشتاينر» در دانشگاه «کاليفرنيا» در لس آنجلس ميزبان همايش بود که با حمايت «جنرال الکتريک» برگزار مي‌شد. در اين همايش، دربارة ابعاد اجتماعي، سياسي، حقوقي، و اخلاقي کسب و کار توسط نمايندگان شركت‌هاي «فرچون 500» و استاداني از سرتاسر ايالات متحدة آمريكا بحث و بررسي به عمل آمد. البته کارهاي ديگري هم دربارة تدوين دوره‌هاي آموزشي و کتاب‌هايي راجع به کسب و کار و جامعه انجام گرفت. اين دغدغة گسترده همراه با محيط بيروني کسب و کار سرانجام در گروه «مسائل اجتماعي» دانشکدة «مديريت» تجلي نهايي خود يافت. علاقه‌مندي‌هاي بعدي با دقت بيشتري به موضوعات اخلاقي محض معطوف شد و به‌ويژه، در دانشکده‌هاي «فلسفه»، در ميان افرادي همانند نورمن بووي، ريچارد دي. جرج و ديگر افراد غير فيلسوف، مثل کلارن والتون - که اولين کتاب‌ها و مقالات را درباره اخلاق کسب و کار منتشر ساختند - بروز پيدا کرد. اين اقدامات در نهايت، به تأسيس «انجمن اخلاق تجاري» منتهي گرديد که هر ساله جلساتي را برگزار مي‌كرد و فصل‌نامة اخلاق تجاري را در دهة هفتاد زير نظر پاتريشيا ورهين منتشر ساخت (دائرة‌المعارف فلسفي استنفورد، 2008).
در همين زمينه، پژوهش‌گران متعددي تلاش کرده‌اند که رشد فعاليت‌هاي مرتبط با حوزة اخلاقيات کسب و کار را در چندين کشور اندازه‌گيري کنند. يکي از قابل ملاحظه‌ترين تلاش‌ها شامل يک سلسله مقالات منتشر شده در شمارة ويژه نشرية اخلاقيات کسب و کار را در چندين كشور اندازه‌گيري كنند. يكي از قابل ملاحظه‌ترين تلاش‌ها شامل يك سلسله مقالات منتشر شده در شمارة ويژه نشرية اخلاقيات كسب و كار در اکتبر سال 1997 مي‌شود. فرهنگ دائرة‌المعارف بلکول چکيده‌اي از فعاليت‌هاي حوزة اخلاقيات کسب و کار از ـ تقريباً ـ همة قاره‌ها تهيه کرده است. اخبار مجلة بين‌المللي اخلاقيات کسب و کار – چاپ شده توسط مؤسسة «اخلاقيات کسب و کار» (1997، 1998و 1999) ـ گزارشي از درک عمومي از اخلاقيات کسب و کار و فعاليت اخلاقيات کسب و کار در چين، آمريکاي لاتين و اروپا تهيه کرده است.
بي‌شک، همة اين داده‌ها در ايجاد ديد کلي از فعاليت‌هاي مرتبط با حوزة اخلاقيات کسب و کار، که در کشورهاي گوناگون در سراسر جهان انجام مي‌شود، مفيد است. اما آنچه همچنان کم است يک رويکرد رسمي و استاندارد براي اندازه‌گيري سطح ملي فعاليت اخلاقيات حوزة کسب و کار است. گزارش برخي از اين کشورها رويکردي اتفاقي و تصادفي به ارزيابي‌شان دارد، تا جايي که به نظر مي‌رسد در برخي مواقع، آنها بر روي انتخاب خودشان از معيارهايي براي ارزيابي گسترة فعاليت و نه بر اساس معيارهاي تثبيت شده و معتبر تکيه دارند. البته برخي از محققان، پيشگام توسعة شاخص‌ها و ابزارهايي به منظور اندازه‌گيري و نيز فراهم آوردن مبنايي براي مقايسه‌هاي بين کشوري در حوزة اجتماع و تجارت بوده‌اند. براي مثال، شاخص مفهومي «فساد» ارائه شده توسط «مؤسسة شفافيت بين‌الملل» گسترة فساد را در ميان سياست‌مداران و مقامات ـ آن‌گونه که توسط فعالان اقتصادي، تحليل ريسک و نظرات عمومي برآورد مي‌شود- براي بيش از 158 کشور جهان اندازه‌گيري مي‌کند.
بايد توجه داشت که رويکرد «مؤسسة شفافيت بين‌الملل» از منظر شفافيت است، که – همان‌گونه که در ابتدا مطرح گرديد - بايد آن را در ذيل «اقتصاد اطلاعات» تعريف کرد. «مؤسسة شفافيت بين‌الملل» به عنوان نهادي با اهميت در جمع‌آوري و توزيع اطلاعات مرتبط با فساد شناخته شده است. شاخص «ادراک فساد» يکي از چند روشي است که به اتکاي آن، سازمان ياد شده اين اطلاعات را به صورت نظام‌مند در‌مي‌آورد. اين شاخص مشهورترين و کاربردي‌ترين منبع دربارة فساد است.
برآورد اخلاق کسب و کار و شفافيت، موضوع بحث‌هاي بسياري بوده است، به‌ويژه از هنگامي که شاخص «ادراک فساد» براي اولين بار، در سال 1995 منتشر شد. در‌حالي‌که شاخص مزبور، بيشترين توجه را از سوي منتقدان به خود جلب مي‌کند، اما بسياري از تحليل‌ها دربارة نحوة برآورد شاخص ياد شده توسط «مؤسسة شفافيت بين‌الملل» و بانک جهاني است. اين دو سازمان کاملاً از مشکلات اندازه‌گيري اين شاخص آگاهند و بحث و گفت‌وگو در اين زمينه را تشويق مي‌کنند.
رجايي و كاظمي (1390) با انجام مطالعه‌اي دربارة «اخلاق كسب و كار»، شاخص ترکيبي «صداقت» را براي سنجش وضعيت بازار پيشنهاد كرده‌اند. اين شاخص متغيرهاي زمينه‌ساز، فرايندي و جبراني صداقت را در عرصه‌هاي گوناگون بينشي، ساختاري و رفتاري اندازه‌گيري مي¬كند. در شاخص مزبور، صداقت بازار زماني محقق مي‌شود كه چگونگي تعامل عرضه‌كنندگان و تقاضا‌كنندگان، فضاي فيزيكي، نورپردازي، چينش كالا و فضاي حاكم بر بازار به طور پايدار، واقع‌نما باشد، به گونه‌اي كه هيچ‌گونه انحراف از حقيقت يا وارونه‌سازي در آن صورت نگيرد، و اگر به هر دليل، انحرافي از واقعيت صورت پذيرفت بازار انعطاف‌پذيري لازم براي جبران آن را داشته باشد. شاخص تركيبي پيشنهادي «صداقت» ميانگين وزني شاخص «شناخت» مشتمل بر چهار نماگر به عنوان شاخص زمينه‌ساز، شاخص «قانونمندي و نظم»، و شاخص «حاكميت اخلاق» با نماگرهاي خاص خود به عنوان شاخص جريان به‌موقع اطلاعات و شاخص «خيارات» به عنوان شاخص جبران نارسايي بازار يا پنهان‌سازي عمدي با نماگرهاي خاص خود، معرفي شده‌اند (رجايي و كاظمي، 1391).
شاخص «صداقت» را مي‌توان از نظر نوع، در سه دسته شاخص‌هاي زمينه‌ساز، فرايندي و جبراني جاي داد؛ همچنان که مي‌توان برحسب عرصه‌هاي آن، يعني بينشي، شناختي، ساختاري و رفتاري تفکيک کرد. با هر دو تفکيک، مي‌توان شاخص‌هاي صداقت را تبيين كرد.
در شاخص صداقت ايمان و تقوا در بازار در قالب امانت‌داري و راست‌گويي بروز مي‌كند. ازاينرو، شاخص‌هاي بينشي، خود را در شاخص‌هاي رفتاري و ساختاري نمايان مي‌کنند. از سوي ديگر، شاخص شناختي را مي‌توان در شناخت احکام، قوانين و اخلاقيات بازار خلاصه کرد. شاخص‌هاي ساختاري را مي‌توان به عنوان شاخص‌هاي «قانونمندي و نظم»، و شاخص‌هاي «جبراني يا خيارات»، و شاخص‌هاي رفتاري را به عنوان «شاخص‌هاي حاکميت اخلاق و دوري از رذايل اخلاقي» معرفي کرد (رجايي و کاظمي، 1391).
ممکن است به هر علت، در مبادله پنهان‌کاري صورت پذيرد. شريعت مقدس اسلام اختيار فسخ را در موارد متعدد و با ضابطة مشخص جعل کرده که جبران‌کنندة نارسايي بازار در کشف اطلاعات يا پنهان‌کاري يکي از طرفين مبادله است. تشريع خيارات جبران‌کنندة نارسايي بازار نسبت به صداقت يا پنهان‌کاري عمدي است. چکيدة شاخص‌ها در جدول (1) قابل مشاهده است.
در شاخص صداقت مسئلة ملکات نفساني و ويژگي‌هاي نفس از اهميت زيادي برخوردار است. در حقيقت، در اين روش، به دنبال درک حالات دروني افراد هستيم؛ چرا‌که با توجه به تعريفي که در ابتدا مطرح شد، صداقت در اخلاق «مطابقت خبر با اعتقاد خبررسان» است. به معناي دقيق‌تر، در اين روش، ما با متغيرهاي انفسي سروکار داريم. امروزه براي سنجش ادراکات عقايد و حالات نفساني افراد، از روش‌هاي «سنجش نگرش» استفاده مي‌شود که در ادامه خواهد آمد.
امروزه فنون مربوط به اندازه‌گيري نگرش‌ها، باورها، عقايد و ادراکات بيش از ساير موضوعات يا روش‌هاي مصاحبه‌اي و پرسش‌نامه‌اي توسعه يافته، و اين شايد به سبب اهميت جايگاه نگرش‌سنجي در مطالعات علوم انساني است. موضوعاتي که مردم ممکن است نسبت به آنها نگرش داشته باشند، نامحدودند تا جايي‌که برخي از دانشمندان علوم انساني با استدلال بحث مي‌کنند که در تحليل نهايي، همه چيز زندگي به نگرش‌هاي فرد بستگي دارد. اين سخن احتمالاً درست است؛ زيرا نگرش افراد نسبت به سياست، ازدواج، مذهب، نوع تغذيه، تغييرات اجتماعي، تعليم و تربيت، مد، ارتباطات و بسياري ديگر از اين قبيل چنان مهم است که دانشمندان علوم انساني و اجتماعي، وقت و انديشة بسياري صرف يافتن راه‌هايي براي اندازه‌گيري آن کرده‌اند. انسان هنگامي از قدرت و نفوذ نگرش خاص مطلع مي‌شود که ميکوشد با استفاده از وسايل ارتباط جمعي، آگاهي دادن، تعليم و تربيت، مناظره، تبليغ، مشق نظامي و مانند آن، نگرش افراد را تغيير دهد (اوپنهايم، 1369).
از سوي ديگر، مقياس‌هاي مبتني بر نظرية «مقياس‌بندي»، که خود شاخه‌اي از نظرية «اندازه‌گيري» است، بر روش‌هاي آماري و منطقي استوار است و براي اين منظور استفاده مي‌شود که نشان مي‌دهد چه اعدادي بايد براي نمايش ويژگي‌هاي يک صفت به کار برده شود. هدف نظرية «مقياس‌بندي» ايجاد مقياس‌هاي مناسب است. مقياس مجموعه‌اي از انداره‌هاي سازمان يافته است که همة آنها يک صفت يا ويژگي را اندازه‌گيري مي‌کنند (آلن و ين، 1374).
اما نکتة قابل تأمل در اين شاخص، حضور تعدادي نماگر غير نگرشي در اين الگو است. ازاينرو، براي سنجش اين نماگرها، بايد از روش‌هاي ديگري استفاده کرد که در بخش بعد بيشتر توضيح داده مي‌شود.
بازار محل مبادلة دو گروه مشخص است. ازاينرو، براي جامعة آماري اين پژوهش، بازار مبادلة توليدکنندگان و عمده‌فروشان محصولات لبني شهر مشهد انتخاب شده است. اين جامعة آماري به عللي، همچون ارتباط نزديک توليدکنندگان با حلقة اولية چرخة توليد لبنيات، يعني دام‌داران، و نيز عمده‌فروشان – به سبب توانايي تأثيرگذاري بر کيفيت محصولات (مانند تأثيرگذاري بر وزن) - و ارتباط با خرده‌فروشان، قدرت مانور بيشتري در رعايت مباني اخلاقي همچون رعايت انصاف در قيمت و وزن و راست‌نمايي در تبليغات کالا و تاريخ انقضاي محصولات لبني - که مسئلة مهمي در اين چرخه است – دارد. ازاينرو، داراي جايگاه ويژه‌اي در بازار و ارزيابي شاخص صداقت است.
محاسبة شاخص صداقت در بازار محصولات لبني مشهد
براي محاسبة شاخص صداقت در بازار محصولات لبني، تک تک نماگرها به صورت جداگانه حساب گرديد که در ادامه، خلاصة اين محاسبات ارائه مي‌شود:
1. شاخص شناخت (احکام، اخلاق و قوانين)
نتايج اطلاعات پرسشنامه در زمينه شاخص شناخت مشتمل بر ميزان اطلاع از احكام، اخلاق و قوانين مي‌باشد. جدول 2، اطلاعات به دست‌آمده در مورد اطلاع از اركان، اصول، واجبات و مستجبات مبادله را نشان مي‌دهد.
جدول 2: نماگر ميزان اطلاع از اركان، اصول، واجبات و مستحبات مبادله
نماگر تعداد ميانگين درصد ميزان اطلاعات
معتبر نامعتبر
ميزان اطلاع از اصول و ارکان 90 1 2556/3 3.25÷5×100=65
ميزان اطلاع از واجبات مبادله 90 1 4556/3 3.45÷5×100=69
ميزان اطلاع از محرمات مبادله 89 2 2921/3 3.29÷5×100=65.8
بر اساس داده‌هاي به دست آمده، نماگر «الف» (ميزان اطلاعات از ارکان، اصول و واجبات و محرمات مبادله) مساوي است با:
=(اركان و اصول+واجبات+محرمات)/3 الف
6/66 = =(65+69+658)/3 الف
در جدول 3، نماگر «ب» يا همان ميزان اطلاعات نسبت به مستحبات و مکروهات مبادله و اخلاقيات بازار محاسبه شده است:
جدول (3): نماگر ميزان اطلاع از مستحبات و مكروهات مبادله و اخلاقيات بازار
نماگر تعداد ميانگين درصد ميزان اطلاعات
معتبر نامعتبر
ميزان اطلاعات نسبت به مستحبات مبادله 89 2 4719/3 3.45÷5×100=69
ميزان اطلاعات از مکروهات مبادله 88 2 8864/2 2.88÷5×100=57.6
بنابراين، نماگر «ب» (ميزان اطلاعات از مستحبات و مکروهات مبادله و اخلاقيات بازار) عبارت است از:
3/63= =(69+57/6)/2 ب
جدول 4 محاسبات نماگر «ج» (ميزان اطلاعات نسبت به قوانين و مقررات کشوري مربوط به بازار) را نشان مي‌دهد:
جدول (4): ميزان اطلاعات از قوانين و مقررات کشوري مربوط به بازار
تعداد معتبر 88
نامعتبر 2
ميانگين 6136/3
بر اساس اطلاعات ارائه شده، نماگر مزبور به صورت زير محاسبه‌ي شود
3/63=100 × =(3/61)/5 ج
با تجميع سه نماگر شاخص شناخت، رابطه زير به‌دست مي‌آيد:
شناخت = (0.525)الف+ (0.131)ب+ (0.344)ج
شناخت= (0.525)(66.6)+ (0.131)(63.3)+ (0.344)(73.2)
شناخت= 34.965+8.292+ 25.181=68.438
نتيجه‌گيري
شاخص «صداقت» در بازار اسلامي يکي از سنجه‌هايي است كه براي ارزيابي وضعيت بازار از منظر دوري و نزديکي به ارزش‌هاي اسلامي طراحي شده است. اين مقاله به محاسبة اين شاخص در بازار صنايع لبني مشهد پرداخت. بازار محصولات لبني از آن نظر که به طور مستقيم با سلامت مردم در ارتباط است و به عنوان کالاي ضروري شناخته مي‌شود، از اولويت و اهميت بسياري برخوردار است. ازاينرو، براي سنجش شاخص صداقت در اولين مرحله، اين بازار انتخاب گرديد.
زنجيرة ارزش در بازار محصولات لبني، همچون بسياري از بازارهاي ديگر، از گروه‌هاي متنوع و متعددي تشکيل شده است. در اين ميان، بازار مبادله مابين توليدکنندگان به عنوان عرضه‌کنندة محصولات و عمده‌فروشان به مثابة تقاضاکنندگان محصولات لبني، به سبب دسترسي بيشتر به اطلاعات و اشراف کامل اين دو گروه به شرايط کلي بازار انتخاب گرديد.
مهم‌ترين مسئله در سنجش شاخص صداقت روش و يا روش‌هاي دستيابي به اطلاعات و اندازه‌گيري شاخص بود. ازاينرو، در اين پژوهش با بررسي تمامي روش‌هاي اندازه‌گيري و دستيابي به اطلاعات از سه روش «مصاحبه»، «پرسشنامه»، و «بررسي اسناد و تحقيقات موجود» استفاده شده است.
در نهايت، بر اساس ويژگي‌هاي هر يک از نماگرها در بازار محصولات لبني، ميزان نماگر مورد نظر از يکي از روش‌هاي مزبور محاسبه گرديد و اعداد به دست آمده در فرمول شاخص «صداقت» قرار گرفت و محاسبه گرديد که عدد به دست آمده معادل 035/69 از صد واحد و يا 69035/0 از يک است.
توجه به نتايج مصاحبه با صاحب‌نظران و دست‌اندرکاران صنايع لبني حاكي از آن است كه فرهنگ نامناسب مصرف محصولات لبني و سنتي بودن دام‌داري‌ها از مهم‌ترين عوامل کاهش اين شاخص در صنعت لبنيات است.
اميد است با فرهنگ‌سازي مناسب و سياست‌گذاري در جهت نوسازي و صنعتي كردن واحدهاي دام‌داري، در آينده‌اي نه چندان دور شاهد افزايش قابل توجه شاخص «صداقت» در بازار محصولات لبني باشيم.
- اوپنهايم، ا. ن، 1369، طرح پرسشنامه و سنجش نگرش‌ها، مرضيه کريم‌نيا، مشهد، آستان قدس رضوي.
- آلن، ام جي و دابليو ام وين، 1374، مقدمه‌اي بر نظريه‌هاي اندازه‌گيري (روان‌سنجي)، ترجمة علي دلاور، تهران، سمت.
- توکلي، عبدالله، 1390، «سنجش فساد اداري درآمدي بر تبيين الزامات روش شناختي طراحي شاخص ملي»، روش شناسي علوم انساني، ش 69، ص 193-216.
- توکلي، محمدجواد، 1389، «درامدي بر فلسفة اخلاق تجارت با رويکرد اسلامي»، معرفت اقتصادي، ش1، ص 7-32.
- جورجز اندرل، 1383، «اخلاق کسب و کار»، محمداسماعيل توسلي، اقتصاد اسلامي، ش13، ص 155-182.
- دانشگاه علوم پزشکي مشهد، 1390، «پروژه تحقيقاتي سلامت شير»، آرشيو شرکت تعاوني صنايع لبني خراسان.
- دبيرخانه مجمع تشخيص مصلحت نظام،1380، بررسي نظري و روش‌شناسي شاخص‌ها.
- رجائي، محمدکاظم و مصطفي کاظمي، 1390، «شاخص ترکيبي صداقت در بازار اسلامي»، معرفت اقتصاداسلامي، ش5، ص115ـ144.
- رجائي، محمدکاظم و همكاران، 1391، شاخص صداقت در بازار اسلامي، مرکز بررسي‌هاي رياست جمهوري با همکاري مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- فاضلي، محمد، 1388، ف مقدمه‌اي بر سنجش فساد، مرکز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي، شماره 77.
- مرکز مطالعات و برنامه‌ريزي شهر تهران، 1391، تدوين و آزمون (اعتبار‌سنجي )مدل سنجش سلامت و فساد اداري شهرداري تهران، شهرداري تهران.
- Adamantios Diamantopoulos, 2001, "Index Construction with Formative Indicators", Journal of Marketing Research, Vol. 38, No. 2.
- Adamantios Diamantopoulos, 2006, "Formative Versus Reflective Indicators Organizational Measure Development British", Journal of Management, Vol. 17, 263–282
- Andrew M. Hardin, 2010, "Formative Measurement and Academic Research", Educational and Psychological Measurement, published online.
- Carter, Ian, 1999, A Measure of Freedom, Oxford University Press,.
- Global Integrity, 1999, Global Integrity Report.
- Hausman, Daniel and Michael McPherson, 1993, "Taking Ethics Seriously: Economics and Contemporary Moral Philosophy", Journal of Economic Literature, 31, 671–731.
- Mark S. Schwartz, 2006, A Business Ethics National Index (BENI), Business Societ
- OECD, 2008, Handbook on Constructing composite Indicators: Methodology and user Guide, .www.oecd.org/publishing/corrigenda.
- Phillip Anthony O`Hara, 2001, Encyclopedia of Political Economy, London and New York, by Routledge, p 55 -56.
- Railton, Peter, 1984, "Alienation, Consequentialism, and the Demands of Morality", Phi-losophy and Public Affairs, 13, 71- 134.
- Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2008, Business Ethics.
- Transparency International, 1995, Corruption Perceptions Index.
- Tsalikis, John.Bruce Seaton, 2008," The International Business Ethics Index", Journal of Business Ethics.
