معرفت اقتصاد اسلامی

 
مقدمه
در طول نيمه دوم قرن بيستم درآمد سرانه در بيشتر کشورها افزايش يافت. با این وجود، این سؤال مهم قابل طرح است که آيا اين رشد در درآمد، افزايش شادي را نيز به همراه داشته است؟ ريچارد استرلين  اولين کسي بود که با انتشار مقاله‌ای با عنوان «آيا رشد اقتصادي سرنوشت انسان را بهبود مي‌بخشد؟»، به این سؤال پاسخ منفی داد(ون‌هوون، 2006، ص 1). وي نشان داد که در ايالات متحده، طي سال‌هاي 1946 تا 1974، با وجود دو برابر شدن درآمد سرانه، شادي در همان سطح قبلي باقي مانده است (همان). بنا به یافته‌های استرلین، طي دوره مذکور «آمريکايي‌ها ثروتمند‌تر شده‌اند، ولي شادتر، نه!». وي بعدها با تعميم مطالعه خود به ساير کشورهاي جهان نشان داد که رابطه بيان شده در مورد سایر کشورهاي جهان نيز برقرار است. اشکال مطرح‌شده از سوی او به «تناقض استرلين» معروف شد. 
تناقض مورد ادعای استرلین، بستر‌ساز توليد ادبيات جديدي در فضاي ارزيابي توسعه‌يافتگي جوامع با عنوان «اندازه سطح شادکامي جامعه» گرديد. بعد از انتشار اولين مقاله‌ي استرلين، برخی از محققان به تشکيک در ملاک‌هاي مورد استفاده وی برای تفسیر مشاهدات تاریخی پرداختند. اين روند تا جايي ادامه پيدا کرد که در سال‌های اخير موضوع شادي به يکي از دغدغه‌هاي جدي متوليان توسعه در جهان تبديل شده است. براي نمونه، آمار تيا سِن نظريه‌پرداز معروف توسعه با تأکيد بر ضرورت بالا رفتن سطح شادکامي در جوامع، آن را به عنوان دستاورد استفاده از الگوهاي توسعه‌‌ خود، مي‌داند. سن پرداختن به موضوع شادي را از دو جهت مهم می‌داند؛ نخست اين‌که شادي عملکرد انسان است و ديگر اين‌که شادي شواهدي براي دستيابي ما به اهدافمان را فراهم مي‌کند (سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار،2013، ص 152).
تلاش‌هاي صورت‌گرفته در بررسي تناقض استرلين، همزمان با شکل‌گيري نهضت شاخص‌سازي در جهان، باعث معرفی شاخص‌هاي متعددي برای سنجش شادی شد. «شاخص شادي ون‌هوون »، «شاخص سياره شاد »، «شاخص شادي ناخالص ملي »، «شاخص زندگي بهتر » و «شاخص جهاني شادي » از این قبیل است. شاخص‌های مزبور به عنوان ملاکی براي ارزيابي توسعه‌يافتگي کشورها توسط برخي نهادهاي فعال در عرصه مديريت توسعه طراحي گرديده و مبناي رتبه‌بندي کشورها از نظر سطح توسعه‌يافتگي قرار گرفته‌اند. جدول شماره 1، سير تکامل ادبيات مربوط به اندازه‌گيري شادي را به اختصار نشان می‌دهد.
جدول 1: شاخص‌هاي معرفی‌شده برای سنجش میزان شادي
نام شاخص    سال    طراح    تعداد نماگرها    مؤلفه هاي تشکيل دهنده
شاخص شادي ون هوون    1984    ون‌هوون
(استاد هلندي روانشناسي اجتماعی)    4 نماگر    متوسط شادي، سال‌هاي شاد زندگي، نابرابري شادي و نابرابري تعديل‌شده شادي
شاخص سياره شاد    2006    بنياد اقتصاد نوين  انگلستان    3 نماگر    اميد به زندگي، رفاه تجربه‌شده و آثار زيست محيطي
نام شاخص    سال    طراح    تعداد نماگرها    مؤلفه هاي تشکيل دهنده
شاخص شادي ناخالص ملي    2010    مرکز مطالعات بوتان    33 نماگر و 124 متغير در 9 بُعد    سلامت روان، تندرستي، تحصيلات، تنوع فرهنگ، استفاده از زمان، حکمراني خوب، سرزندگي جامعه، تنوع زيست محيطي و تاب‌آوري و استانداردهاي زندگي و...
شاخص زندگي بهتر    2011    سازمان همکاري اقتصادي و توسعه OECD    50 نماگر در 11 بُعد    درآمد و ثروت، شغل و عايدي، شرايط مسکن، وضعيت سلامت، تعادل کار-زندگي، آموزش و مهارت‌ها، ارتباطات اجتماعي، مشارکت مدني و حکمراني، کيفيت محيط زيست، امنيت شخصي و آسايش خاطر و...
شاخص جهاني شادي    2012    مؤسسه زمين دانشگاه کلمبيا با همکاري چند مرکز ديگر    9 نماگر    متوسط شاخص شادي (با استفاده از تکنيک نردبان زندگي)، رضايت از زندگي، عواطف مثبت، عواطف منفي، خالص عواطف و...
    2015    سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار SNSD    7 نماگر اصلي و 12 متغير    سرانه توليد ناخالص داخلي، حمايت اجتماعي، اميد به زندگي سالم، آزادي در انتخاب زندگي، سخاوت، ادراک ها از فساد و آسايش خاطر
در ميان شاخص‌هاي بالا، «شاخص جهاني شادي» يکي از جديدترين و معتبرترين شاخص‌ها در زمینه سنجش شادی جوامع است. اين شاخص توسط سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار (SDSN) طراحي گرديد. مرکز مزبور در تازه‌ترين گزارش خود ضمن رتبه‌بندي کشورهاي جهان به لحاظ سطح شادي، ايران را در رتبه 110 و در زمره غمگين‌ترين کشورهاي جهان قرار داده است. 
مقاله پيش رو با بررسي نماگرهاي تشکيل‌دهنده شاخص جهانی شادی، به اين سؤال پاسخ خواهد داد که «مؤلفه‌هاي تشکيل‌دهنده این شاخص چه نسبتی با نگاه اسلام به شادي و عناصر مؤثر بر آن دارند؟». براي اين منظور،ابتدا به معرفی این شاخص و بیان رتبه‌ ایران می‌پردازیم. در ادامه با بهره‌مندي از آيات و روايات به تحليل انتقادي نماگرهاي به‌کار رفته در اين شاخص با رويکرد اسلامي می‌پردازیم.
آنچه ضرورت مقاله پيش رو را بيشتر مشخص مي‌نمايد توجه به مبانی و رويکرد‌هاي به‌کار رفته در طراحی شاخص شادی است. جفري ساکس  و همکارانش(2015) در آخرين گزارش جهاني شادي دلیل عدم استفاده از سایر شاخص‌های شادی را این گونه بیان می‌نماید: ما به دلايلي از سایر شاخص‌ها استفاده نکرديم؛ از جمله اين‌که اجزاي شاخص‌هاي موجود وابسته به منافع سياسي و اهداف حاميان مالي خود متفاوت بوده و بنابراين ملاک‌هاي خوبي براي ارزيابي جوامع به شمار نمي‌روند (سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار، 2015، ص 12). اگر براي يک نهاد غربي که داراي مباني فکري مشترک با طراحان شاخص‌هاي موجود است، مؤلفه‌هاي تشکيل‌دهنده شاخص شادي اهميت دارد، براي ما که مباني فکري متفاوت و در برخي موارد متضادي با طراحان شاخص‌هاي موجود داريم، تحليل انتقادي نماگرهاي به کار رفته در اين شاخص‌ها اهمیت بیشتری مي‌يابد. 
شاخص جهاني شادي
«شاخص جهاني شادي» به عنوان جديدترين شاخص اندازه‌گيري سطح شادي در کشورها،اولين بار در سال 2012 توسط مؤسسه زمين دانشگاه کلمبيا  با همکاري مؤسسه تحقيقات پيشرفته کانادا ، مرکز عملکرد اقتصادي مدرسه اقتصاد لندن  و شوراي رقابت امارات  طراحي شد. طراحان شاخص، گزارشی را با عنوان «گزارش جهاني شادي» جهت رتبه‌بندي سطح شادی کشورهاي جهان منتشر نمودند. در تدوین این گزارش  محققان برجسته‌ای همچون جان هلي ول  (اقتصاددان کانادايي و مدير مؤسسه  تحقيقات پيشرفته کانادا)، ريچارد لايارد  (اقتصاددان انگليسي و مدير برنامه رفاه در مرکز عملکرد اقتصادي مدرسه اقتصاد لندن) و جفري ساکس (اقتصاددان آمريکايي، مدير مؤسسه زمين در دانشگاه کلمبيا و مشاور ويژه دبير کل سازمان ملل) نقش داشتند.
پس از انتشار اولين گزارش جهاني شادي، سازمان ملل متحد اقدام به تاسيس يک نهاد مديريتي جديد در عرصه مديريت توسعه جهان نمود و نام آن را «سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار» گذاشت. انتصاب جفري ساکس به سمت رياست اين سازمان نقطه عطفي در سير تکامل و انتشار اين گزارش گرديد. ساکس با استفاده از ظرفيت سازمان ملل، سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار را متولي انتشار اين گزارش نمود. بر این اساس، شاخص جهاني شادي با استفاده از اعتبار سازمان ملل به معتبرترين و به روزترين گزارش بين‌المللي در زمينه اندازه‌گيري شادي و رتبه‌بندي کشورهاي جهان بر اساس ميزان خوشبختي تبديل گرديد.
پس از تأسيس سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار، گزارش شادی دو مرتبه ديگر در سال‌هاي 2013 و 2015 نيز منتشر شد. این گزارش به بيان اهميت پرداختن به شادي، معرفی مؤلفه‌هاي شاخص جهانی شادی، و رتبه‌بندی کشورها بر اساس، آخرين دستاوردهاي علمي جهان در زمینه اندازه‌گيري شادي و افق‌هاي پيش رو در اين زمینه می‌پردازد .
مؤلفه‌هاي پيشنهادي نسخه اول گزارش جهانی شادی برگرفته از همان مؤلفه‌هاي متداول اندازه‌گيري شادي نظير پاسخ به سؤال نردبان زندگي، شاخص شادي، و رضايت از زندگي است؛ اما در سال 2013 اين گزارش دسته‌بندي جديدي از نماگرها و مؤلفه‌های مزبور ارائه داد. سرانه توليد ناخالص داخلي، حمايت اجتماعي(socialsupport)، اميد به زندگي سالم(healthy life expectancy)، آزادي در انتخاب زندگي(freedom to make life choices)، سخاوت(generosity)، ادراک‌ فساد(perceptions of corruption)، عواطف مثبت(Positive Affect) و عواطف منفي(Negative Affect)، هشت مؤلفه پیشنهادی جهت سنجش شاخص جهانی شادی است. 
گزارش جهانی شادی 2013، کشورهاي جهان را در طول سال‌هاي 2010 تا 2012 بر مبناي شش مؤلفه اول رتبه‌بندي نموده و دو مؤلفه ديگر (عواطف مثبت و منفي) را نيز براي برخي کشورها محاسبه نموده است. بر اساس جدول شماره 2، ایران از نظر شاخص جهانی شادی رتبه 115 را به خود اختصاص داده است.
جدول 2: شاخص جهاني شادي ايران و برخي کشورها در سال‌های 2010-2012)
رديف    کشور    رتبه شادي در جهان    امتياز        رديف    کشور    رتبه شادي در جهان    امتياز
1    دانمارک    1    7.693        8    عراق    105    4.817
2    نروژ    2    7.655        9    افغانستان    143    4.040
3    کانادا    6    7.477        10    پاکستان    81    5.292
4    آمريکا    17    7.082        11    روسيه    68    5.464
5    عربستان    33    6.480        12    ژاپن    43    6.064
6    ترکيه    77    5.345        13    بنين    155    3.528
7    ايران    115    4.643        14    توگو    156    2.936
منبع: Word Happiness Report 2013
دو سال بعد، در سال 2015، نسخه جدیدی از رتبه‌بندی شاخص جهانی شادی کشورها منتشر شد. در این گزارش، علاوه بر به روز‌رساني رتبه‌بندي کشورهاي جهان بر اساس شش مؤلفه طراحي شده در گزارش 2013، نماگرهاي جديدی نیز براي اندازه‌گيري «آسايش خاطر» اضافه شد. به نظر مي‌رسد که مؤلفه‌ جدید برداشتی دیگر از مؤلفه‌هاي عواطف مثبت و منفي پیشنهادی در پژوهش‌هاي قبلي، دارد. در این راستا، براي آسايش خاطر برداشتی مشابه مفهوم رفاه انسانی در سایر شاخص‌ها ارائه شده است.
جدول 3: شاخص جهاني شادي ايران و برخي کشورها در سال 2015
رديف    کشور    رتبه شادي در جهان    امتياز        رديف    کشور    رتبه شادي در جهان    امتياز
1    سوئيس    1    7.587        8    عراق    112    4.677
2    ايسلند    2    7.561        9    افغانستان    153    3.575
3    کانادا    5    7.427        10    پاکستان    81    5.194
4    آمريکا    15    7.119        11    روسيه    64    5.716
5    عربستان    35    6.411        12    ژاپن    46    5.987
6    ترکيه    76    5.332        13    بروندي    157    2.906
7    ايران    110    4.686        14    توگو    158    2.839
منبع: Word Happiness Report 2015
نماگرهاي طراحي شده براي آسايش خاطر در دو گروه «تجارب مثبت» و «تجارب منفي» تعريف شده و شامل نماگرهاي شادي، لبخند و خنده، لذت بردن، خوب خوابيدن، احساس امنيت در شب، و دلبستگي در ذيل تجارب مثبت و نماگرهاي خشم، نگران بودن، غم و غصه، افسردگي، استرس و درد در ذيل تجارب منفي می‌شود. بر اساس اطلاعات جدول شماره 3، ایران در رتبه‌بندی گزارش جهاني شادي 2015، جایگاه صد و دهم را به خود اختصاص داده است. جدول شماره 4 مؤلفه‌هاي پيشنهادي اين گزارش، و نحوه محاسبه آن را بيان می‌نماید. 
جدول 4: مؤلفه‌ها و نماگرهاي شاخص جهاني شادي 2015 و نحوه محاسبه آن
رديف    مؤلفه    نحوه محاسبه
1    سرانه توليد
ناخالص داخلي    سرانه توليد ناخالص داخلي، درآمد متوسط هر نفر در يک کشور است که از تقسیم توليد ناخالص داخلي بر تعداد جمعيت کشور به دست مي‌آيد.
2    حمايت اجتماعي    اين نماگر نيز از ميانگين داده‌هاي به دست آمده از پاسخ به سؤال زير توسط مؤسسه  جهاني گالوپ محاسبه مي‌شود که «اگر شما دچار مشکل بوديد، آيا خويشاوندان يا دوستانتان مي‌توانند هر زمان که به آنها نياز داريد، به شما کمک کنند يا نه؟»
3    اميد به زندگي سالم    سري‌هاي زماني اميد به زندگي سالم در هنگام تولد بر اساس اطلاعات سازمان بهداشت جهاني (WHO)، شاخص‌هاي توسعه جهاني (WDI) و آمارهاي منتشر شده در قالب مقالات محاسبه مي‌شود. سري‌هاي زماني اميد به زندگي ازتقسیم مقدار اميد به زندگي سالم به میزان اميد به زندگي در هر کشور محاسبه می‌شود.
4    آزادي در انتخاب زندگي    این نماگر از ميانگين ملي پاسخ به اين سؤال توسط مؤسسه  جهاني گالوپ محاسبه مي‌گردد که «آيا شما در زندگي‌تان از آنچه آزادانه براي زندگي خود انتخاب مي‌کنيد راضي هستيد يا نه؟»
5    سخاوت    این نماگر از باقي‌مانده‌ي رگرسيون ميانگين ملي از پاسخ به اين سؤال که «آيا شما در ماه گذشته پولي را به يک مؤسسه خيريه اهدا کرده‌ايد؟» بدست مي‌آيد. در اين نماگر دفعات کمک و نه میزان آن مورد نظر است.  
6    ادراک  فساد    اين نماگر از ميانگين پاسخ‌هاي بدست آمده از دو سؤال مؤسسه نظرسنجي گالوپ به دست مي‌آيد. اين دو سؤال عبارتند از: 1. «آيا فساد گسترده در دولت وجود دارد يا نه؟»؛ 2.ً «آيا فساد گسترده در کسب و کار وجود دارد يا نه؟». ادراک  فساد که به ادراک جامعه از فساد اطلاق مي‌شود از ميانگين امتيازات پاسخ دهندگان به سؤال‌ها، به دست مي‌آيد.
7    آسايش خاطر    اين مؤلفه با استفاده از نظر سنجي‌هاي «زمان صرف شده» از برآيند نماگرهاي شادي، لبخند و خنده، لذت بردن، خوب خوابيدن، احساس امنيت در شب و دلبستگي در ذيل تجارب مثبت و خشم، نگران بودن، غم و غصه، افسردگي، استرس و درد در ذيل تجارب منفي بدست مي‌آيد.
منبع: Word Happiness Report 2015
تحليل انتقادي مؤلفه‌هاي  «شاخص جهاني شادي»
قبل از تحليل هر يک از مؤلفه‌هاي «شاخص جهاني شادي»، تبیین رویکرد اسلام نسبت به شادی و تفاوت آن با رویکرد متعارف ضروری است. گرچه «شادي» در آموزه‌هاي اسلامي مورد ستايش قرار گرفته است، ولي يک ارزش مطلق به حساب نمي‌آيد. در نگاه اسلام، شادی ارزش مطلقی نيست و بهره‌مندی از شادی بیشتر به معنای سعادتمندتر بودن افراد نیست. 
تفاوت  در تفسیر شادی می‌تواند نماگرهای آن را تحت تأثیر قرار دهد. به طور نمونه، نماگر «متوسط شادي» که با استفاده از تکنيک نردبان زندگي  توسط مؤسسه جهاني گالوپ برای همه کشورهاي جهان محاسبه مي‌شود، بر اساس نگاه خنثاي غربي به میزان شادی طراحی شده است. بر اساس این نماگر، اگر اکثر افراد يک جامعه در پاسخ به اين سؤال که چقدر شاديد؟ امتيازات بالايي بدهند، اين جامعه توسعه‌يافته خواهد بود. در این نماگر، تفاوتی میان شادی ایجاد‌شده از مصرف مواد مخدر يا مشروبات الکلي و شادي ايجاد شده از شاد ‌کردن ديگران يا ديدن مناظر سرسبز وجود ندارد. به نظر مي‌رسد که مهم‌ترین نقطه ضعف شاخص شادی، عدم توجه به خواستگاه شادي و احتساب آن در زمره ارزش‌هاي مطلق مي‌باشد. 
1. سرانه توليد ناخالص داخلي
نماگر «سرانه توليد ناخالص داخلي» يکي از معيارهاي قديميِ محاسبه ميزان توسعه‌يافتگي جوامع است. اين شاخص که از «تقسيم توليد ناخالص داخلي بر تعداد جمعيت» بدست می‌آید، معیاری ساده براي سنجش سطح رفاه افراد جامعه است. بر اساس مطالعات اخیر، رابطه معني‌داری بين اين نماگر و سطح شادي در جوامع وجود ندارد. نتایج بررسی ريچارد استرلين، آن‌گونه که بیان شد، حاکی از آن است که در دو دهه اخیر، سطح توليد ناخالص داخلي در ايالات متحده آمريکا دو برابر شده، ولي سطح شادي مردم اين کشور تقريباً ثابت مانده است.
مقام معظم رهبري، در نقد این نماگر می‌فرمایند:
افزايش درآمد ناخالص ملي – يعني درآمد عمومي يک کشور – به تنهايي نمي‌تواند نشانه‌ي پيشرفت باشد؛ بايد ديد اين درآمد چگونه تقسيم مي‌شود. اگر درآمد ملي بسيار بالاست، اما توي همين کشور آدم‌هايي شب توي خيابان مي‌خوابند و با گرماي چهل و دو درجه‌ي هوا عده زيادي‌شان مي‌ميرند. ...اين معنايش اين است که اينها سرپناه و جا ندارند. اگر در جامعه‌اي، انسان‌هايي وجود دارند که بي سرپناه زندگي مي‌کنند يا بايد چهارده ساعت در روز کار کنند تا نان بخور و نمير پيدا کنند، درآمد ناخالص ملي ده برابر ايني هم که امروز هست باشد، اين پيشرفت نيست(امام خامنه‌اي، 1388).
صرف‌نظر از انتقاداتي که غربي‌ها به اين نماگر وارد کرده‌اند، در رویکرد اسلامی نیز وجود رابطه مستقیمی بین درآمد و شادی قابل پذیرش نیست. براي نمونه، علي (ع) در خطبه معروف همام، یکی از ويژگي‌هاي مؤمن را شاد‌بودن در عين فقر مي‌دانند. حضرت مي‌فرمايند: «يَا هَمَّامُ، الْمُؤْمِنُ هُو ... مَسرورٌ بِفَقرِه: اي همام مؤمن کسي است که ... با اينکه فقير است، شاد است» (نهج البلاغه، خطبة 193، ص 287). از نظر اسلام فقر و ناداري، لزوماً موجب غم و اندوه نيست؛ بلکه گاه دلبستگي به ثروت و ترس از از‌ دست دادن آن، و تلاش براي نگهداري و افزودن آن، به مراتب بيش از فقر، نگران کننده است (محمدي، 1391، ص 38).
هرچند اسلام وجود رابطه مستقيم بين سطح درآمد افراد يا جوامع و سطح شادي را نفی می‌نماید،اما توانايي تأمين مخارج ضروري افراد تحت تکفل هر فرد را ضروری می‌داند. به بیان دیگر، هرچند بالا رفتن سطح درآمد لزوماً منجر به شادتر شدن افراد نمي‌شود، ولي برخوردار نبودن از حداقل درآمد مورد نياز نیز موجب ايجاد اندوه و کاهش سطح شادي‌ فرد مسلمان خواهد شد. امام رضا (ع) در حديثي مي‌فرمايند: «المَسكَنَةُ مِفتاحُ البُؤس‏: فقر کليد بدبختي است» (علامه حلی، 1366، ح28، ص 297). 
در منابع اسلامي، مؤلفه‌هاي ديگري نظير «بدهکاري»، و «انباشت مال» نیز به عنوان عوامل مؤثر بر سطح شادکامي افراد معرفی شده‌است .
2. حمايت اجتماعي
مطابق تعريف ارائه‌شده، نماگر «حمايت اجتماعي» از ميانگين پاسخ‌ها به اين سؤال که: «اگر شما دچار مشکل شديد، آيا خويشاوندان يا دوستانتان هر زمان که به آنها نياز داريد، به شما کمک مي‌کنند يا نه؟» محاسبه مي‌شود (سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار،  2015، ص 14). بر اساس این نماگر، احساس افراد در مورد امکان کمک دیگران با سطح شادی فرد رابطه مثبت دارد.
در منابع اسلامی نیز «حمايت اجتماعي» به عنوان يکي از مؤلفه‌هاي شادي مورد توجه قرار گرفته است. از نظر اسلام، کمک به دیگران باعث افزايش سطح شادي فرد کمک‌کننده می‌شود. براي نمونه، پيامبر اسلام (ص) در این زمینه مي‌فرمايند: «مَن أجرَى اللَّهُ عَلى‏ يَدِهِ فَرَجاً لِمُسلِمٍ، فَرَّجَ اللَّهُ عَنهُ كُرَبُ الدُّنيا وَالآخِرَة: هر كس كه خداوند به دست وى، گشايشى را براى مسلمانى پديد آوَرَد، خداوند، اندوه دنيا و آخرت را از وى مى‏زدايد» (طوسي، 1372، ح 1212، ص 586). 
در شاخص جهانی شادی، محاسبه حمایت اجتماعی تنها با سنجش انتظارات افراد صورت می‌گیرد. انتظار فرد برای دریافت حمایت نمی‌تواند نماگر مناسبی برای سنجش میزان شادی باشد. در رویکرد اسلامی، شادکامي ايجاد شده در فرد بر پايه، میزان تحقق حمایت اجتماعی در عمل سنجیده می‌شود. براي نمونه، ممکن است فردي عنوان دارد که «در همه موارد نياز، مورد حمايت دوستانم خواهم بود»، ولي در موقع نياز دوستانش ياري‌اش نکنند. در محاسبه شاخص شادی اسلامي می‌توان تعداد دفعات دستگیری از ديگران را در محاسبه میزان حمایت اجتماعی محاسبه نمود.
3. اميد به زندگي سالم
نماگر «اميد به زندگي سالم» در هنگام تولد، به صورت سري‌هاي زماني بر اساس اطلاعات سازمان بهداشت جهاني (WHO)، شاخص هاي توسعه جهاني (WDI) و آمارهاي منتشر شده در قالب مقالات، محاسبه مي‌شود (سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار، 2013، ص 14). اين نماگر بر اساس استقراء و با بررسی وضعیت نسل‌هاي گذشته،از نسبت اندازه طول عمر سالم افراد يک جامعه به طول عمرشان محاسبه مي‌شود.
عنصر اصلي در اين نماگر، طول عمر است. در این زمینه این سؤال قابل طرح است که: «چرا بايد جامعه‌اي که افراد آن بيشتر عمر مي‌کنند، شادتر از جامعه‌اي باشند که افراد آن کمتر زندگي مي‌کنند؟» با بررسي مباني نظري اين شاخص در مي‌يابيم که نگاه‌هاي ماترياليستي سبب قرار گرفتن چنين نماگرهايي در بين مؤلفه‌هاي شاخص شادي شده است. بر این اساس،افزایش سطح شادي به داشتن انتخاب‌هاي بيشتر و در نتیجه طول عمر بیشتر مرتبط شده است.
در رویکرد اسلامی،اگر فردي بر اساس بايدها و نبايدهاي دين عمل کند، برايش فرقي ندارد که در سن 20 یا 120 سالگی از دنيا برود. براي فرد مؤمن که زندگي را محدود به اين دنيا نمي‌بيند، رحلت از اين دنيا به اين مي‌ماند که فردي از يک اتاق به اتاق ديگري برود. از نظر اسلام، کيفيت گذراندن زندگي اهمیت بسزائی دارد. براي نمونه، امام سجاد (ع) در فرازي از دعاي مکارم الاخلاق خطاب به خداوند متعال عرضه مي‌دارد:
وَ عَمِّرْنِي مَا کَانَ عُمُرِي بِذْلَةً فِي طَاعَتِکَ، فَإِذَا کَانَ عُمُرِي مَرْتَعاً لِلشَّيطَانِ فَاقْبِضْنِي إِلَيکَ: بارالها! تا زماني که عمرم در اطاعت تو مصروف مي‌گردد مرا از نعمت طول عمر برخوردار فرما و هرگاه عمرم چراگاه شيطان شود به آن پايان ده (صحيفه سجاديه، دعاى‏20، ص 93).
البته توجه به کیفیت عمر، به معني عدم تلاش براي برخورداری از طول عمر و سلامت نيست؛ ولی در منابع اسلامي بر عوامل و زمينه‌هاي بهره‌مندي از طول عمر و زندگي سالم تأکید شده است. با این وجود، اسلام تأکید زیادی بر استفاده از خوراک مناسب و رعایت بهداشت دارد؛ اموری که در افزايش طول عمر و سلامت افراد مؤثرند.
4و5. آزادي در انتخاب زندگي و ادراکِ فساد
اين دو نماگر به ترتيب از پاسخ به سؤال «آيا شما در زندگي تان از آن‌چه آزادانه براي زندگي خود انتخاب مي‌کنيد، راضي هستيد يا نه؟» و «آيا فساد گسترده در دولت وجود دارد يا نه؟»، بر اساس تکنيک «سؤال نردبان زندگي»، محاسبه مي‌شوند.
بررسي آيات و روايات موجود در زمينه «آزادي» و «فساد»، حاکی از اهميت غيرقابل انکار اين عوامل در سلامت و سعادت دنيوي و اخروي انسان‌ها می‌باشند. براي نمونه، اميرالمؤمنين (ع) در نامه‌اي به فرزند خود امام حسن مجتبي (ع) مي‌نويسند: «لا تَکُن عَبدَ غَيرِکَ و قد جَعَلَکَ اللهُ حُرَّاً: پسرم هرگز در دنيا بنده کسي‌ مباش زيرا خدا تو را آزاد آفريده است» (نهج البلاغه، نامه 31، ص 371). خداوند متعال در سوره قصص با نهي از فساد مي‌فرمايند: «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا:آن سراى آخرت را براى كسانى قرار مى‏‌دهيم كه در زمين خواستار برترى و فساد نيستند»(قصص:83).  با این وجود استفاده از این دو نماگر در شاخص جهاني شادي با انتقاداتی چند ربرو است:
اول، تعاريف و انتظارات افراد از آزادي و فساد، آن‌گونه که در نظرسنجي‌ها منعکس می‌شود، یکسان نيست. تفاوت مزبوراز قابليت مقايسه و رتبه‌بندي کشورها بر اساس نظرسنجی مي‌کاهد. به عنوان نمونه، ممکن است مردم ژاپن امتياز غير قابل قبولي به یک دولت از نظر عاري بودن از فساد ندهند؛ ولي همين دولت در کشور ديگري مثل آلمان نمره قابل قبولي از عاري بودن از فساد دريافت نمايد.
دوم، نظرسنجي‌های کلی در مورد احساس افراد، به شدت تحت تأثير تبليغات رسانه‌اي قرار دارد. هجمه‌های رسانه‌ای به کشورهاي اسلامي به ويژه جمهوري اسلامي ايران می‌تواند موجب کاهش اعتماد عمومی به دولت‌ها و در نتیجه ابراز نارضایتی نسبت به وضعیت آزادی و فساد شود. برای رفع این مشکل می‌توان از نماگرهاي مبتني بر تجربه عيني و نه سنجش احساسات،استفاده نمود.
6. سخاوت
«شاد کردن ديگران» يکي از نماگرهاي «شاخص جهاني شادي» است که در منابع اسلامي نيز با صراحت و شدت به عنوان يکي از عوامل مؤثر در شادي معرفي شده است. در محاسبه این نماگر به مؤلفه‌هایی همچون «کمک مالي به افراد فقير و نيازمند» توجه می‌شود. برای سنجش این مؤلفه از نماگر «سخاوت» استفاده می‌شود. این نماگر با استفاده از باقي‌مانده‌ي رگرسيون ميانگين ملي پاسخ به اين سؤال که: «آيا شما در ماه گذشته پولي را به يک مؤسسه  خيريه اهدا کرده‌ايد؟» به دست مي‌آيد (سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار، 2013، ص 14).
از نظر اسلام نيز «شاد كردن ديگران»، يکى از مهم‏‌ترين و مؤثّرترين عوامل شادكامى، است. در مقابل، غمگين كردنِ مردم، يكى از خطرناك‏ترين آفت‏هاى شادى است. از اين رو، شادسازي ديگران را مى‏توان يكى از اصول الگوى شادى از منظر اسلام دانست (محمدي ري‌شهري، 1391، ص 110). در رویکرد اسلامی، شاد‌ کردن دیگران با قیودی همچون پرهیز از دروغ، غيبت، مسخره‌کردن ديگران روبرو است. بر این اساس، نماگر «سخاوت» در شاخص جهاني شادي سه تفاوت اساسي با نماگر اسلامی آن دارد:
اول، مفهوم «شاد کردن ديگران» تنها در حمايت مالي از نيازمندان خلاصه نمي‌شود؛ اسلام به مفهوم کلي‌تري به نام «قضاء حوائج» تأکيد مي‌نمايد و آن را به عنوان يک عامل مؤثر در شادي‌افزايي معرفي مي‌نمايد. گذشته از اين، اسلام حتي «مزاح و شوخي»، «لبخند و خنده»، «هديه‌دادن» و ساير کارهايي که بر مدار حق هستند و موجبات شاد شدن ديگران را فراهم مي‌سازند را نيز از جمله مؤلفه‌هاي مؤثر در شادي مي‌داند. براي نمونه پيامبر اعظم (ص) مي‌فرمايند: «مَن سَرَّ أخاهُ المُؤمِنَ سَرَّهُ اللَّهُ فِي الدُّنيا وَالآخِرَة:هر كس برادر مؤمنش را شادمان سازد، خداوند در دنيا و آخرت، وى را شادمان مى‏كند»(ابن‌ابی‌جمهور، 1362، ج 1، ح1، ص 107).
دوم، اسلام علاوه بر توصیه به «شاد کردن ديگران»، به اولویت‌بندی در این زمینه نیز می‌پردازد. از نگاه اسلام، «خانواده، به ويژه پدر و مادر» و «کودکان، به ويژه ايتام» در اولویت شادکردن قرار دارند. این اولويت‌بندي مي‌تواند در تعيين ضرايب مربوطه نقش به سزايي ايفا نمايد.
سوم،اسلام علاوه بر اين‌که شاد کردن ديگران را عاملي براي بالا رفتن سطح شادي فرد مي‌داند، غمگين‌کردن ديگران را نيز به عنوان عاملي مؤثر در کاهش سطح شادي فرد بر مي‌شمارد. براي نمونه، پيامبر (ص) می‌فرمایند: «مَن آذى‏ مُؤمِناً آذاهُ اللَّهُ، ومَن أحزَنَهُ أحزَنَهُ اللَّه‏: هر كه مؤمنى را بيازارد، خداوند، او را مى‏آزارد و هر كه او (مؤمن) را غمگين سازد، خداوند، غمگينش مى‏سازد» (نوری طبرسی، بی‌تا، ج 9، ح 10341، ص 100).
7. آسايش خاطر
نماگر «آسايش خاطر» با استفاده از نظر سنجي مدت زمان صرف شده برای «تجارب مثبت» (شادي، لبخند و خنده، لذت بردن، خوب خوابيدن، احساس امنيت در شب و دلبستگي) و «تجارب منفي» (خشم، نگران بودن، غم و غصه، افسردگي، استرس و درد) محاسبه مي‌گردد (سازمان راه‌حل‌هاي شبکه‌اي توسعه پايدار، 2015، ص 26). براي نمونه،اگر با فرض برابر بودن ساير مؤلفه‌ها، مدت زماني که مردم ژاپن صرف «تجارب مثبت» نظير «شادي» يا «لبخند و خنده» مي‌نمايند، بيشتر از مدت زماني باشد که مردم آلمان صرف اين تجارب نموده‌اند، اندازه نماگر «آسايش خاطر» در ژاپن بيشتر از آلمان بوده و در نتيجه سطح شادي نيز در ژاپن بيشتر از آلمان خواهد بود. به همين ترتيب، اگر مردم ژاپن زمان کمتري را نسبت به مردم آلمان صرف «تجارب منفي» نظير «غم» يا «خشم» نمايند، باز هم نماگر «آسايش خاطر» در ژاپن بيشتر از آلمان خواهد بود و بنابر ارزيابي شاخص جهاني شادي، سطح شادي مردم در ژاپن بيشتر از آلمان است. با عرضه مفهوم «آسايش خاطر» و مؤلفه‌هاي آن به منابع اسلامي نکات زیر قابل ارائه است: 
اول، در منابع اسلامی، برای برخی از مؤلفه‌هاي «تجارب مثبت» مانند «شادي (به معني پرداختن به شادي)» و «لبخند و خنده» رابطه مستقيمي با شادي‌افزايي در نظر گرفته شده است. در مورد ساير موارد ديگر نيز گرچه ممکن است گزاره‌هايي که حاکي از ارتباط مستقيم آنها با افزايش سطح شادکامي در آموزه‌هاي اسلامي يافت نشود، ولی تأکيدات فراواني در مورد اهميت‌شان در روايات وجود دارد. براي نمونه، امام صادق (ع) خواب را مايه‌ي آسايش جسم مي‌دانند: «اَلنَّومُ راحَةٌ لِلْجَسَدِ؛ خواب مايه آسايش جسم است» (شیخ صدوق، 1392ق، ج 4، ح5865، ص 402).  امام کاظم(ع) نیز در مورد اهمیت لذت بردن به مؤمنين توصيه مي‌کنند که ساعات روز خود را به چهار قسمت تقسيم نموده و بخشی را به تفريح و لذت بردن اختصاص ‌دهند: « إِجْتَهِدُوا في أَنْ يكُونَ زَمانُكُمْ أَرْبَعَ ساعات ... وَساعَةً تَخْلُونَ فيها لِلَذّاتِكُمْ في غَيرِ مُحَرَّم:ي بكوشيد كه اوقات شبانه روز شما چهار قسمت باشد ... و قسمتي را هم در آن خلوت مي‌كنيد براي درك لذّت‌هاي حلال [و تفريحات سالم]»(ابن‌شعبه، 1363، ‌ص409و410). 
دوم، رویکرد اسلامی در زمینه عناصر «تجارب منفي»از رويکرد شاخص جهاني شادي متفاوت است. براي نمونه، در شاخص جهاني شادي، سطح شادي زمانی بیشینه می‌شود که «تجارب منفي» مردم يک جامعه در نقطه حداقل خود قرار داشته باشد، يا در شرايط ايده‌آل به صفر برسد. براي دستيابي به اين منظور حکمرانان جامعه بايد تمام تلاش خود را برای کاهش عناصري نظير «خشم» و «غم» به کار بگيرند. بر این اساس، جامعه‌اي که در آن «خشم» و «غم» کمتر باشد، شادتر و در نتيجه توسعه‌يافته‌تر است. در مقابل، بنا به رویکرد اسلامی،اگر تجارب منفي همچون خشم و غم در موارد نیاز تحقق پیدا نکنند، چنین امری مطلوب نیست. به طور نمونه، اگر مردم در برابر ظلم به مظلوم، توهين به مقدسات و مصيبت از دست‌دادن عزیزان کمتر محزون شوند و يا از خوف عذاب الهي کمتر گريه کنند، جامعه آنها نه تنها پيشرفته‌تر نيست؛ بلکه رو به انحطاط خواهد رفت. علامه مصباح يزدي در اين زمینه مي‌نويسد: 
آدميزاد موجودي است که هم احساس مثبت و هم احساس منفي دارد. هم عواطف مثبت و هم عواطف منفي دارد. همان گونه که شادي در وجود ما هست، غم هم هست. خدا ما را اين‌گونه آفريده است. هيچ انساني نمي‌تواند بي‌غم و يا بي‌شادي زندگي کند. همچنان که خدا استعداد خنديدن به ما داده، استعداد گريه کردن هم به ما عطا فرموده است. در جاي خودش بايد خنديد و به جاي خود هم بايد گريست. تعطيل کردن بخشي از وجودمان، به اين معني است که از داده‌هاي خدا در راه آن‌چه آفريده شده استفاده نکنيم. دليل اين‌که خدا در ما گريه را قرار داده، اين است که در مواردي بايد گريه کرد. البته مورد آن را بايد پيدا کنيم، و الا استعداد گريه در وجود ما لغو خواهد بود. خدا چرا در انسان اين احساس را قرار داده است که به واسطه‌ي آن، حزن و اندوه پيدا مي‌کند و اشک از ديدگانش جاري مي‌شود؟ معلوم مي‌شود گريه کردن نيز در زندگي انسان جاي خود را دارد. گريه براي خدا، به انگيزه‌ي خوف از عذاب يا شوق به لقاء الهي و شوق به لقاي محبوب در تکامل انسان نقش دارد. انسان در اثر دلسوزي نسبت به محبوب مصيبت ديده‌ي خود، رقت پيدا مي‌کند؛ اين طبيعت انسان است که در مواردي بايد رقت قلب پيدا کند و در اثر آن گريه سردهد (مصباح يزدي، 1380، ص 14).
نتيجه‌گيري
«شاخص جهاني شادي» به عنوان يکي از جديدترين و معتبرترين معيار‌هاي ارزيابي توسعه‌يافتگي جوامع، به سنجش میزان شادکامی مردم یک جامعه می‌پردازد. در این مقاله به نقد و بررسی این شاخص و مؤلفه‌‌های آن از دیدگاه اسلامی پرداختیم. بر اساس یافته‌های تحقیق، رویکرد متفاوت اسلام به شادی و مؤلفه‌‌های آن با رویکرد مورد استفاده در شاخص جهانی شادی یکسان نیست. علاوه بر وجود تفاوت مفهومی در زمینه شادی بین رویکرد اسلامی و رویکرد مورد استفاده در تدوین شاخص جهانی شادی، تمایزاتی نیز در مورد مؤلفه‌‌های آن وجود دارد. نماگرهاي تشکيل دهنده‌ي اين شاخص در موارد زیادی با آموزه‌های اسلامی ناساگار است. از اين‌رو، اين شاخص نمي‌تواند به عنوان يک ابزار قابل اعتماد تصوير درستي از سطح شادکامي جوامع اسلامي و در نتيجه ارزيابي صحيحي از سطح شادی و میزان پيشرفت در جوامع اسلامی ارائه نمايد. 
به منظور انطباق بيشتر ابزارهاي سنجش پيشرفت با آموزه‌های پيشنهاد مي‌شود با مراجعه به منابع اسلامي و استخراج مؤلفه‌هاي اسلامي شادي، شاخص‌هاي ترکيبي جديدي برای اندازه‌گیری سطح شادکامی جامعه طراحي شود.