معرفت اقتصاد اسلامی

 
مقدمه
«توسعه اقتصادی»، اصطلاحی است که از دهه 1940 میلادی رواج یافته است و می‌توان آن را فرایند تغییر از وضع موجود، به سمت وضع مطلوب دانست. بسیاری معتقدند که توسعه، مفهومی ارزشی است. لذا هر جامعه می‌تواند بر اساس اصول و ارزش‌های خود، شرایط مطلوب و مسیر حرکت را مشخص سازد. توسعه پایدار می‌تواند براساس معیارهای جامعه مورد تعریف قرار گیرد. با این حال تاکنون الگوی جامعی برای دستیابی به همه جنبه‌های توسعه پایدار، از جمله پیشرفت اقتصادی، ‌اجتماعی، زیست محیطی، که قابلیت به‌کارگیری در جوامع مختلف و متناسب با شرایط فرهنگی و سطح توسعه‌یافتگی آنان داشته باشد، ارائه نگردیده است (آقاجانی و خیری‌دوست، 1394). در ایران الگوهای متعددی برای توسعه استفاده شده که در ظاهر، بهترین راه حل عبور از عقب ماندگی و ورود به دروازه توسعه‌یافتگی بوده است. اما به دلیل پیچیدگی و چند بعدی بودن مفهوم توسعه و پیشرفت و مطابقت نداشتن الگوهای ارائه شده، با نیازها و مقتضیات بومی کشور، این الگوها نتوانسته موفقیت زیادی به دست آورد و عملاً با شکست روبه‌رو شده است (قاضی‌میرسعید و تاج‌آبادی، 1395). با طرح مبحث «الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت»، از ابتدای دهه چهارم انقلاب توسط رهبری انقلاب، طراحی الگوی بدیل توسعه که بتواند کشور را به پیشرفت همراه با معنویت و عدالت برساند، همواره موضوع بحث مجامع علمی دغدغه‌مند در این حوزه بوده است (مختاریان‌پور، 1395).
فرآیند گزارشگری پایداری، به جای تاکید صرف بر ابعاد مالی و اقتصادی، گرایش به برآورده ساختن طیف وسیعی از نیازها و انتظارات ذی‌نفعان دارد. برهمین اساس، مبانی نظری و چارچوب‌های متعدد گزارشگری پایداری شکل گرفته است. نگرش غالب به مفهوم توسعه و مبانی نظری پایداری، به‌واسطه نگاهی که فرهنگ غرب به انسان و جهان دارد، نگرشی مادی است. ازاين‌رو، نتایج و ثمراتی که به‌همراه دارد، صرفاً متمرکز بر همان نگرش خواهد بود. به همین دلیل، نمی‌تواند مورد قبول و تأیید اسلام قرار ‌گیرد. از سوی دیگر، تسرّی غیرعادلانه مبانی نظری پایداری به کشورهای غیرصنعتی، نه تنها کمکی به پیشبرد اهداف توسعه نخواهد كرد، بلکه موجبات افزایش عقب‌ماندگی در فرایند صنعتی شدن (واعظ‌زاده، 1393، ص 3)، و تداوم پروژه غربی‌سازی و دین ستیزی (جهانیان، 1397) را به‌دنبال خواهد داشت. در جهان بینی اسلامی، نوعی نگرش دو جانبه به دنیا و آخرت وجود دارد. آخرت نیز همانند دنیای مادی واقعیتی انکار ناپذیر است، اما دنیا، واقعیتی گذرا و محدود دارد. لذا سیاست، اقتصاد و هر تلاش انسانی، باید متضمن کسب سعادت در جهان آخرت باشد و در این مسیر، جامعه از برابری و وضعیت مناسب در سطح عمومی برخوردار شود (غلامی جمکرانی و همکاران، 1392). از مهم‌ترین انتقادهای وارد بر مبانی نظری پایداری مرسوم، از هم گسیختگی مفهومی و حاکمیت دیدگاه‌های گروهی و منفعت گرایانه، تسرّی غیرعادلانه به کشورهای غیرصنعتی، عدم تناسب کافی با نیاز کشورهای مسلمان، به پیشرفت کلی در ابعاد مختلف (واعظ‌زاده، 1393، ص 3).
باتوجه به مطالب فوق، هدف اين پژوهش این است كه ضمن مروری بر چارچوب‌های برتر و مرسوم گزارشگری پایداری، ابعاد و مؤلفه‌های کلیدی پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی را شناسایی و الگوی گزارشگری در چارچوبی نظام‌مند و منطبق با مفاهیم والای دین مبین اسلام و متناسب با نیاز جوامع اسلامی را تبیین و ارائه كند. بر همین اساس، این پژوهش به روش علمی و سیستماتیک، به دنبال یافتن پاسخی برای سوالات تحقیق به شرح زیر می‌باشد:
- ابعاد گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی کدامند؟
- مؤلفه‌های کلیدی گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی کدامند؟
مبانی نظری و مروری بر پيشينه پژوهش
1. توسعه پايدار
«توسعه» واژه‌ای پیچیده و چند بعدی است که از نظر مفهومی، با تغییرات و تحولات تاریخی فراوانی روبه‌رو بوده است. توسعه را در اصطلاح باید جریانی چند بعدي دانست که مستلزم تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی، طرز تلقی عامه مردم و نیز تسریع رشد اقتصادي، کاهش نابرابري و ریشه‌کن کردن فقر مطلق است (خلیلیان و همکاران، 1392). تا پيش از دهه هفتاد میلادی در ادبیات رایج توسعه، فرهنگ و ارزش‌های فرهنگی، جایگاهی درخور نداشت و عوامل اقتصادی، محور مباحث توسعه را تشکیل می‌داد. اما از دهه هفتاد به بعد، بسیاری از نظریه‌پردازان، چنین نگرشی را برنتافتند و به ارزشی بودن توسعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی گرویدند (نظرپور، 1378). نخستین گام مهمی که در این زمینه انجام شد، گزارش مجمع عمومی سازمان ملل، براي لزوم قرار دادن مباحث پایداری در دستورکار دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ در سراسر دنیا بود. این گزارش که «آینده مشترک ما» نامیده می‌شد، در 1987 به کمیسیون توسعه و حفظ محیط زیست این نهاد جهانی ارائه گردید. براساس این گزارش، توسعه پایدار، توسعه‌ای معرفی شد که بتوان نیازهای کنونی دنیا را بدون مصالحه درباره توانایی نسل‌های آینده در تأمین نیازهای خود، فراهم كرد. به عبارت دیگر، مطابق تعریف ارائه شده از توسعه پایدار، ایجاد ثروت برای نسل کنونی، نباید هدف نهایی مصرف باشد و باید بر پایه دیدگاه و مفهوم بخردانه اقتصادی، رابطه بین نسل‌های کنونی و آینده مورد توجه قرار گیرد (پارسائیان، 1393، ص 444). در این میان، نگاه رهبر معظم انقلاب به توسعه، پیشرفت معنوی، اسلامی و اخروی است و از آنجائی که اسلام برای انسان افزون بر نیازهای مادی، خواسته‌های معنوی نیز در نظر دارد، نگاه دو بُعدی اسلام به انسان، تعیین‌کننده مختصات مفهوم پیشرفت در جوامع اسلامی خواهد بود (قاضی‌میرسعید و تاج‌آبادی، 1395).
2. گزارشگری پايداری
سازمان‌ها و شرکت‌ها، به عنوان اصلی‌ترین بازیگران عرصه اقتصادی، نقش مهمی در دستیابی به توسعه پایدار بر عهده دارند. به همین دلیل، انتظارات جامعه از آنان طی سال‌های گذشته، تغییرات محسوسی داشته است. تغییر در انتظارات جامعه از بنگاه‌های بزرگ در جهان، موجب ایجاد مقوله‌های نو همچون گزارشگری پایداری شرکتی و افزایش مسئولیت مدیران بنگاه‌ها گردیده است (معصومی و همکاران، 1397 الف). گزارش پایداری، گزارشی است که توسط یک شرکت یا سازمان، در مورد تاثیرات اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی که فعالیت‏های روزانه‏اش ایجاد کرده‏اند، منتشر می‏شود (معصومی و همکاران، 1397ب). در محیطی که عناصر زیست محیطی، اجتماعی و مالی در تعامل با یکدیگر و شرکت قرار گرفته باشند، میزان موفقیت شرکت با گزارش پایداری اندازه‌گیری و گزارش می‌شود (جونز، 1996). گزارش پایداری همچنین، بیانگر ارزش‏ها و مدل حکمرانی سازمان بوده و ارتباط بین استراتژی‏های سازمان و تعهد آن، به یک اقتصاد جهانی پایدار را نشان می‏دهد (قاسمی و شکری علی‌آبادی، 1393).
توجه به توسعه پایدار از سوی شهروندان شرکتی و افشای پایداری شرکت‌ها، به عنوان عضوی تاثیرگذار از جامعه جهانی بر توسعه پایدار، یک حوزه مطالعاتی در حال ظهور در تحقیقات حسابداری اجتماعی و زیست‌محیطی است و به‌طور کاملاً گسترده، در کشورهای توسعه یافته مانند امریکا، انگلستان و استرالیا در حال انجام است. اما کشورهای در حال توسعه در این زمینه، دچار عقب‌ماندگی هستند (سبحانی و همکاران، 2012). با این حال مدیران واحدهای تجاری، سال‌ها است به این نتیجه رسیده‌اند که شرکت‌ها نباید فقط نیازها و خواسته‌های سهامداران خود را مورد توجه قرار دهند، بلکه باید به خواسته‌های همۀ ذی‌نفعان خود برای کسب موفقیت پایدار توجه نمایند. 
3. اهداف چارچوب گزارشگری پايداری
هدف اصلی چارچوب گزارشگری پایداری، اندازه‌گیری عملکرد در راستای توسعه پایدار و ارائه اطلاعات سودمند، بر اساس نظریه سودمندی در تصمیم‌گیری برای ذی‌نفعان مختلف است (محمدی و خوزین، 1396). در گزارشگری مالی به‌صورت سنتی، هدف اصلی بیان آثار اقتصادی رویدادها و عملیات مالی بر وضعیت و عملکرد واحد تجاری برای کمک به تصمیم‌گیری اشخاص برون سازمانی است (کاشانی‌پور و همکاران، 1397). اما هدف اصلی در گزارشگری پایداری، تأمین نیاز اطلاعاتی طیف وسیع‌تری از ذی‌نفعان در رابطه با عملکرد شرکت در ابعاد مختلف اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی است. براساس مفهوم پایداری، استفاده‌کنندگان از گزارشات سیستم اطلاعاتی، به دنبال آگاهی در مورد اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی سازمان بر روی طیف وسیعی از ذی‌نفعان خارجی هستند. اطلاعات گزارشگری پایداری، باید ویژگی‌های کیفی همانند شفافیت و قابلیت مقایسه را در رابطه با مفهوم پایداری نمایش داده و ذی‌نفعان را قادر سازد تا بتوانند اثرات زیستی و اجتماعی سازمان را ارزیابی كنند. بنابراین، یک جنبۀ مهم حسابداری پایداری تدوین اهداف پایداری است. اهدافی که ذی‌نفعان را قادر به ارزیابی سطوح مختلف ناپایداری سازمان‌ها بكند (لمبرتون، 2005).
4. چارچوب‌های برتر و مرسوم گزارشگری پايداری
در حال حاضر، سه چارچوب برتر گزارشگری پایداری در سطح جهان، به شرح زیر شناسایی شده است: 
چارچوب گزارشگری محرک اقتصاد پایدار (Driving Sustainable Economies)؛
شاخص پایداری داو جونز (Dow Jonse Sustainability Indexes)؛
چارچوب استانداردهای به هم پیوسته گزارشگری پایداری جهانی (Global Reporting Initiative).
چارچوب گزارشگری محرک اقتصاد پايدار
پروژه گزارشگری و افشای کربن (Carbon Disclosure Project (CDP))، یک موسسه غیرانتفاعی است که سیستم مدیریت افشای جهانی را برای سرمایه گذاران، شرکت‌ها، شهرها، ایالت‌ها و مناطق، برای مدیریت تأثیرات زیست محیطی اجرا می‌کند و در طی 15 سال گذشته، سیستمی ایجاد نموده که منشاء چالش‌های بی‌نظیری در زمینة مسائل زیست محیطی در سراسر جهان شده است. سی‌دی‌پی، که تا پایان سال 2012 به عنوان پروژه گزارشگری و افشای کربن خوانده می‌شد، یک سازمان غیرانتفاعی است که هدف اصلی آن، مطالعه پیامدهای عملکردی شرکت‌های جهانی بر تغییرات آب و هوایی است. سی‌دی‌پی، از سال 2003، نظرسنجی سالانه خود را برای جمع آوری اطلاعات در مورد انتشار گازهای گلخانه‌ای توسط شرکت‌ها انجام داده است. پرسش‌نامه مربوط تا سال 2010، شامل بیش از 100 سؤال از بخش نفت و گاز بوده است. در سال 2010 سی‌دی‌پی، دامنه بررسی‌های سالانه خود را گسترش داد و بررسی مدیریت آب، توسط شرکت‌ها را انجام داد و از سال 2013، یکی دیگر از موارد را، که تأثیرات شرکت‌ها بر جنگل ها و مراتع بود را، در دستور کار خود قرار داد. اقدامات سی‌دی‌پی، برای موفقیت تجارت جهانی در قرن بیست‌ویکم بسیار مهم و با اهمیت است. کمک به ترغیب شرکت‌ها در سراسر جهان برای اندازه گیری، مدیریت، افشا و در نهایت، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، نمونه‌هایی از این اقدامات است. گزارشگری این نوع داده‌ها، تحت عنوان گزارشگری محرک اقتصاد پایدار شناخته می‌شود (وب سایت سی‌دی‌پی).
شاخص پايداری داو جونز
شاخص پایداری داو جونز، شاخصی است که رویکرد بهترین در طبقه را ارائه می‌کند و رهبران پایداری در هر صنعت را به ترتیب در جهان و منطقه معرفی می‌کند. شاخص پایداری داو جونز، در سپتامبر 1999 با همکاری شاخص اس‌اند‌پی‌ داو جونز و شاخص سم (SAM) ایجاد شد. این شاخص، عملکرد شرکت‌های برتر جهانی و منطقه‌ای را در زمینه معیارهای اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی مورد بررسی قرار می‌دهد. بازنگری‌های سالانه، از شاخص پایداری داو جونز بر اساس تجزیه وتحلیل کاملی از اقتصاد شرکت، عملکرد اجتماعی و محیطی، ارزیابی نتایجی از قبیل حاکمیت شرکتی، مدیریت ریسک، کاهش تغییرات آب و هوا، به‌کارگیری استانداردها و طرز کار نیروی انسانی بنا شده است. به عبارت دیگر، شاخص پایداری داو جونز، بر ارزیابی توانایی مشاغل تجاری در ایجاد ارزش بلند مدت (ثروت) برای سهامداران و استفاده بهینه از فرصت‌ها و مدیریت ریسک براي توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی تأکید دارد (خدامی‌پور و شفیعی همت آباد، 1392).
چارچوب استانداردهای به هم پيوسته گزارشگری پايداری جهانی
یکی از استانداردهای پرکاربرد، که در جهت کمک به سازمان‌ها براي تهیه گزارش پایداری تهیه شده است، استانداردهای به هم پیوسته گزارشگری پایداری جهانی است. هدف اصلی آن، کمک به بهبود مستمر گزارش پایداری است. سازمان گزارشگری پایداری جهانی، بورس‌های معتبر جهان را از اول جولای 2018، در به‌کارگیری استانداردهای مذکور ملزم نموده است (ژاله آزاد زنجانی و همکاران، 1398). استانداردهای گزارشگری و افشاء، طبق این چارچوب در دو بخش اصلی تدوین شده است: اولین بخش، استانداردهای عمومی افشا است که اطلاعات ضروری و مرتبط با مواردی از قبیل مشخصات سازمانی، راهبردها، اصول اخلاقی و درستکاری، حاکمیت، جلب مشارکت ذی‌نفعان، رویه گزارشگری و رویکرد مدیریتی را در بر می‌گیرد. بخش دوم، استانداردهای ویژه افشا می‌باشد که شامل ارائه رویکردهای مدیریت و شاخص‌های عملکرد، مرتبط با حوزه‌های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی است (راهنمای گزارشگری پایداری، 2013).
5. پيشينه پژوهش
با توجه به اینکه در این پژوهش، علاوه بر بازنگری، شناسایی و استخراج مفاهیم، مؤلفه‌ها و شاخص‌های توسعه و پیشرفت در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و ... با رویکرد اسلامی، به ارائه چارچوب گزارشگری پیامدهای عملکرد، در مسیر پایداری پرداخته شده است، لذا لازم است تا به پیشینه و نتایج برخی مطالعات قبلی، که مؤید لزوم توجه به هر دو منظر مذکور است، پرداخته ‌شود.
حسینی و کاظمی نجف‌آبادی (1398)، بیان نمودند که سیاست‌گذاری در حوزه اجتماعی، به عنوان یکی از ابعاد توسعه پایدار، به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که برای مقابله با مشکلات اجتماعی و یا دستیابی به رفاه و تأمین اجتماعی اتخاذ می‌گردد. بر اساس قانون جمهوری اسلامی ایران، لازم است تا تمامی سیاست‌گذاری‌ها در چارچوب موازین اسلامی صورت پذیرد. آنان نتیجه گرفتند که تحقق اهداف اسلامی در حوزه اجتماعی، مستلزم نقش‌آفرینی هماهنگ بخش‌های مختلف خصوصی، شرکت‌ها و سازمان‌ها، خیریه و دولتی است.
محمدی و خوزین (1396)، در مقاله‌ای تحت عنوان چارچوب نظری گزارشگری پایداری، بیان داشتند که هدف گزارشگری پایداری، در اختیار قرار دادن کلیه اطلاعات مربوط و سودمند برای تصمیم‌گیری ذی‌نفعان مختلف و کمک به دستیابی اهداف پایداری یا توسعه پایدار جامعه است.
یوسفی و غفاری (1396)، در مقاله خود بیان نمودند که در هر نظام اقتصادی، مفاهیم ارزش محور، جهت دهنده افکار، رفتارهای اقتصادی و نیز مؤثر بر ساختارها می‌باشند و تولید و تفسیر این مفاهیم، وابستگی شدیدی به مبانی هستی شناختی مورد پذیرش جامعه دارد. لذا بر اهداف فعالان اقتصادی، شرکت‌ها و سازمان‌ها، در هر نظام اقتصادی تاثیر بسزایی خواهد داشت.
رجایی (1395)، در مقاله «منطق فعالیت اقتصادی از دیدگاه علامه طباطبائی در مقایسه با اقتصاد کلاسیک»، بیان می‌كند که اقتصاد کلاسیک، انسان اقتصادی را انسانی خودخواه، مادی‌گرا، لذت‌طلب و به دنبال بیشینه سازی نفع مادی شخصی قلمداد می‌کند. اما در رویکرد اقتصاد اسلامی، انبیا و اولیاء الهی، به همراه کتب آسمانی آمده‌اند تا انسان را به سمت لذت با دوام، که مطابق با فطرت است، سوق دهند؛ چرا که هدایت تکوینی همراه با هدایت تشریعی، در جهت‌دهی انسان به کمال حقیقی و سعادت یا لذت با دوام –پایداری اسلامی- هماهنگ است.
فراهانی‌فرد و بیگدلی (1395)، در مطالعه خود تحت عنوان «مقایسه تطبیقی اهداف دولت در اقتصاد متعارف و اسلامی»، به این نتیجه رسیدند که نظام اقتصاد متعارف، به دنبال تأمین حق حیات بشر و اقتصاد اسلامی، به دنبال حق تکامل بشر است. از اين رو، در نظام اقتصاد اسلامی به حق تکامل به عنوان هدف غایی نگریسته می‌شود که از مجرای عدالت، امنیت و رفاه به عنوان اهداف بلندمدت و پایدار، محقق خواهد شد.
خلیلیان اشکذری و بیدار (1395)، در مقاله «شاخص‌ها و نماگرهای تأمین معاش در پیشرفت انسانی»، شاخص‌های تأمین درآمد مکفی و حلال، توزیع عادلانه و متوازن درآمد و کارایی مخارج با نماگرهای مربوط را برای سنجش تأمین معاش حلال در رویکرد اسلامی معرفی نمودند.
دیانتی و مشهدی (1395)، در تحقیق خود بیان داشتند که سیستم‌های اطلاعاتی و گزارشگری، به عنوان دانش اجتماعی با محیط، ارزش‌ها و هنجارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه‌ای که در آن به‌کار گرفته می‌شود، رابطه ذاتی دارد. بنابراین، منطق حکم می‌کند در به‌کارگیری چارچوب نظری و استانداردهای گزارشگری، شرایط و الزامات جامعه هدف در نظر گرفته شود.
عیسوی و زریباف (1395)، که به‌دنبال استخراج چارچوب نظری برای آسیب‌شناسی اقتصاد ایران بر اساس مؤلفه‌های نظام اقتصادی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بودند، به این نتیجه رسیدند که تطبیق الگوی مذکور بر اقتصاد ایران، بیانگر قابلیت اجرای عدالت‌پذیری در سطوح مختلف است. اما هرچه این عدالت‌پذیری از سطح مسائل عینی، به سمت نظام مطلوب حرکت کند، عمق آن بیشتر می‌شود. البته به همان میزان، از تعینات موجود در جامعه فاصله می‌گیرد. به همین دلیل، مشکل اصلی در عدالت، بنیان کردن اقتصاد ایران را فقدان ارتباط مبنایی نظام مطلوب، نظام حقوقی (در رأس آن قانون اساسی)، نظام تصمیم‌گیری (سیاست‌های کلی نظام) و نظام مسائل دانستند و همین امر را موجب راکد ماندن ظرفیت‌های عدالت‌پذیری در هر يك از این سطوح برشمردند.
قاضی میرسعید و تاج‌آبادی (1395)، در بررسی مفهوم توسعه و پیشرفت در اندیشه مقام معظم رهبری (مدظله)، بیان نمودند که الگوهای پیشرفت، متناسب با کشورهای مختلف با هم متفاوت است و مطابق با اندیشه رهبری، سه مضمون لزوم ساخت قدرت درونی، ایجاد اقتدار درونزا و رعایت عدالت در همه کارها، از مفاهیم پیشرفت اسلامی است.
حاجیان و همکاران (1394)، به این نتیجه رسیدند که لازم است سازمان بورس اوراق بهادار تهران، به تدوین مقررات و الزامات کافی برای ارتقاء سطح شفافیت اطلاعاتی شرکت‌ها، نظم و دقت در افشای اطلاعات و ارتقای محتوای گزارش‌های شرکت‌ها بپردازد.
برزگر (1392)، لزوم تدوین الزامات و استانداردهای مناسب برای گزارشگری عملکرد پایدار، به منظور پاسخگویی به انتظارات ذی‌نفعان در بازار سرمایه ایران را ضروری دانست.
غلامی جمکرانی و همکاران (1394)، عدم کفایت تامین نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان مسلمان و واحدهای تجاری اسلامی توسط گزارشگری مالی مرسوم را تایید کردند.
دهشیری (1395)، در تحقیق خود با موضوع جهانی شدن و توسعه پایدار، لزوم اهتمام به عناصر چند بعدی توسعه پایدار، به عنوان راهی برای دگرگونی‌های متعدد اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و مشارکت مردم در فرایند توسعه پایدار را مورد تاکید قرار داده است. 
روش‌شناسی پژوهش
اين پژوهش، از منظر هدف، یک تحقیق کاربردی است و از منظر ماهیت و روش، تحقیقی تفسیری، انتقادی، ساختاری می‌باشد. از نظر نوع داده نیز تحقیقي کیفی است. داده‌های مورد نیاز این تحقیق، ابتدا با استفاده از تحلیل محتوای کیفی متون اسلامی، به روش استقرایی استخراج و سپس، از طریق توزیع پرسش‌نامه گردآوری گردید. پرسش‌نامه مذکور در مقیاس پنج‌گانه طیف لیکرت طراحی شد و متناسب با سوالات تحقیق، ابعاد و مؤلفه‌های گزارشگری پایداری شرکتی، با رویکرد اسلامی طراحي گرديد.
برای تأمین اعتبار پژوهش، در بخش تحلیل محتوا، از روش ارزیابی لینکلن و گوبا (Lincoln & Goba) (1985) استفاده گردید که معادل روایی و پایایی در تحقیقات کمی است. لینکلن و گوبا چهار معیار برای ارزیابی اعتبار نتایج به‌دست آمده در پژوهش‌های کیفی ارائه کرده‌اند که عبارتند از: باورپذیری (Credibility)، انتقال‌پذیری (Transferability)، وابستگی (Dependability) و اعتماد (تایید) پذیری (Conformability/Verifiability) (مؤمنی‌راد و همکاران، 1392). به منظور ارزیابی پایایی پرسش‌نامه، از ضرايب بارهای عاملی، آلفاي کرونباخ و پايايي ترکيبي استفاده شد. روایی پرسش‌نامه نیز از طریق روایی محتوایی و آزمون‌های روایی همگرا و واگرا به کار ارزیابی شد. 
جامعه آماری این تحقیق، شامل دو بخش است: ابتدا به واسطه ارتباط مستقیم این پژوهش با حوزه اسلامی، آیات قرآن کریم و احادیث ائمه معصومین(ع) به عنوان متون اصلی (جامعه) و آیات و احادیث مرتبط با موضوع، به عنوان نمونه (به صورت هدفمند) انتخاب و مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفت. چگونگی شکل‌گیری مفاهیم، مؤلفه‌ها و ابعاد پایداری اسلامی، از طریق تحلیل محتوای کیفی منابع مورد اشاره در بالا، به روش استقرایی در جدول شماره 1 ارائه شده است: 
جدول 1: نحوه شکل‌گیری مفاهیم، مؤلفه‌ها و طبقات (ابعاد) به روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی کتب و متون اسلامی
    منبع (کتب و متون اسلامی مورد استفاده)    مفاهیم استخراج شده از کتب و متون اسلامی    مؤلفه‌ها    بعد/ طبقه
پیش نیازهای مدیریت اسلامی (مصباح، 1391، ص 25-26 و 154)، اسلام و محیط زیست (جوادی آملی، 1386،ص 48)، بانکداری اسلامی (موسویان و میثمی، 1395،ص 79 و 138)، توسعه اقتصادی برپایه قرآن و حدیث (محمدی ری‌شهری، 1379،ص 97، 127، 279، 289، 293، 311، 391 و 494)، مفاتیح‌الحیات (جوادی آملی، 1391، ص 615-616 و 622)، و کتاب شریف نهج‌الفصاحه (عابدینی، 1387،حدیث320)،    میانه‌روی و ثبات مالی، عدم تبانی برای کسب سود بالا، قواعد فقهی تامین مالی،     مالی (عملکرد مالی و سودآوری، تأمین مالی)    اقتصادی
    لزوم تثبیت قیمت و رعایت انصاف در قیمت‌گذاری، قداست تجارت حلال (نه دهم عبادت)، پیشگیری از کاربرد حرام محصولات، توجه به منافع جامعه، حسن ارتباط در مراودات     بازرگانی (شیوه‌های خرید و فروش)    
    عدالت و مساوات در توزیع، توجه به محرمات و حلال بودن درآمد    نحوه کسب و توزیع درآمد و ثروت    
    حرام بودن احتکار و گران‌فروشی در بازار مسلمانان، لزوم حلالیت مال در تمام مراحل تحصیل، رعایت ارزشهای اخلاقی،    سلامت اقتصادی    
پیش نیازهای مدیریت اسلامی (مصباح، 1391، ص 272-273، 276-277)، اسلام و محیط زیست (جوادی آملی، 1386، ص 282)، اصول کلی اقتصاد اسلامی (جوادی آملی، 1389)، بانکداری اسلامی (موسویان و میثمی، 1395، ص 58 و 64-66)، توسعه اقتصادی برپایه قرآن و حدیث (محمدی‌ری‌شهری، 1397، ص 51، 469 و 481)، مفاتیح‌الحیات (جوادی‌آملی، 1391، ص 464، 475، 483 و 520)    لزوم دستگردان امکانات و عدم تصرف دائم آن از سوی اغنیا، عادلانه بودن روابط و مناسبات، جلوگیری از فاصله طبقاتی، توجه به انتفاع همگانی    ضوابط و نحوه تخصیص امکانات و امتیازات    اجتماعی
    تاکیدات مکرر در توجه به نظم در کلیه شئون فردی و اجتماعی و سازمانی    نظم و انضباط    
    جایگاه مشورت و همفکری و لزوم مشارکت در سرنوشت، تاثیر متقابل مردم و حاکمان    تقویت و گسترش مشارکت عمومی    
    رعایت حقوق دیگران، پرداخت مالیات، لزوم پایبندی به قانون و تبعیت از مقررات    میزان پایبندی به پرداخت‌های قانونی    
    رعایت عدالت و برقراری مساوات در کلیه شئون    برخورد بدون تبعیض با متخلفان    
    تقسیم خراج به عدالت و مساوات، پرداخت مناسب و شایسته دستمزد، عدم بهره‌کشی از کارگران، پرداخت صحیح حقوق همگان     ضوابط و نحوه تعیین حقوق و مزایا    
    مسئولیت داشتن و پاسخگو بودن در قبال جامعه    مشارکت‌ و مسئولیت‌های اجتماعی    
پیش نیازهای مدیریت اسلامی (مصباح، 1391، ص 154، 273 و 276)، اسلام و محیط زیست (جوادی‌آملی، 1386، ص 85، 273، 280 و 282)، بانکداری‌اسلامی (موسویان و میثمی، 1395، ص 104)، و مفاتیح‌الحیات (جوادی‌آملی، 1391، ص 685)    امانت بودن طبیعت در دست انسان، عدم جواز تخریب و استفاده نابجا و ضرر رساندن بدیگران، استفاده بهینه از نعمت‌ها    محیط زیست مادی    زیست‌محیطی
    لزوم توجه به سلامت روانی و نشاط جامعه و حسن معاشرت افراد، حسن ارتباط با دیگران و توجه به تکامل بعد معنوی    محیط زیست معنوی (سلامت و‌حسن روابط)     
    دوراندیشی، ارجح بودن پیشگیری و جلوگیری از صدمه رساندن به محیط زیست نسبت به اصلاح و بازسازی    پیشگیری و کنترل عوامل تهدید کننده زیست محیطی    
پیش‌‌نیازهای مدیریت اسلامی (مصباح، 1391، ص 274، 276-277)، اصول کلی اقتصاد اسلامی (جوادی‌آملی، 1389)، توسعه اقتصادی برپایه قرآن و حدیث (محمدی‌ ری‌شهری، 1397، ص 49، 51، 53، 97 و 410) و مفاتیح‌الحیات (جوادی آملی، 1391، ص 685 و 737)    سازماندهی، استفاده کامل و صحیح و ضایع نکردن نعمت‌ها، عمران و آبادانی، توجه به بخش حقیقی اقتصاد    تولید حداکثری و رفع موانع تولید    کار و تولید
    مزمت سربار دیگران بودن، اجر جهادی کار و تلاش    اولویت بخشی به کار و تولید واقعی    
    پرهیز از اسراف و تبذیر و استفاده حداکثری از منابع و نعمت‌ها، جلوگیری از اتلاف مال    بهینه سازی مصرف‌وبهره وری عوامل تولید    
    لزوم تسهیل شرایط کار و تدبر و تعقل در امرار معاش، توجه به نحوه و چگونگی تولید    بهبود شرایط کار و تولید    
    انجام صحیح و درست و کامل کار، توجه به حقوق دیگران، مسئولیت افراد در قبال اعمال خود، توجه به کیفیت و کمیت تولید    رعایت استانداردهای کیفیت کار و تولید    
پیش نیازهای مدیریت اسلامی (مصباح، 1391، ص 40، 154، 273-274)، اسلام و محیط زیست (جوادی‌آملی، 1386، ص 47 و 154)، اصول کلی اقتصاد اسلامی (جوادی‌آملی، 1389)، توسعه اقتصادی برپایه قرآن و حدیث (محمدی ری‌شهری، 1397، ص 173، 429، 433، 437، 445، 447 و 449)، مفاتیح‌الحیات (جوادی آملی، 1391، ص 69، 573، 616 و 622)، و نهج‌الفصاحه (عابدینی، 1387، حدیث 2389)    تاکیدات مکرر در تدبر و به‌کارگیری عقل و عاقبت اندیشی    برنامه ریزی و مدیریت ریسک    مدیریت و رهبری
    لزوم به‌کارگیری افراد متعهد و عدم جواز رشوه، تسهیل انجام امورات مسلمانان، توجه به ارزشهای اخلاقی و انسانی    سلامت اداری و سازمانی    
    برقراری پیوند و حسن معاشرت و ارتباط با دیگران، مسئولیت و پاسخگویی همگانی، پیشگیری از قضاوت ناصحیح    ارتقاء سطح ارتباطات اثربخش، شفافیت و پاسخگویی    
    مغبون بودن آنکه دو روزش برابر است، لزوم فراهم نمودن آسایش و رفاه دیگران،    ارتقاء و بهبود محیط کار    
    نقش بشیر و نذیر بودن پیامبران در راهبری و پیشبرد اهداف    ایجاد نظام انگیزشی تشویق و تنبیه    
    نقش حاکمان در ضلالت روبی و جهالت زدایی، و برقراری مقررات و ایفای حقوق،    ترسیم ‌و ترویج‌ ارزش‌های سازمانی، حقوق‌ و تکالیف    
    عدم تکاثر و ثروت اندوزی، لزوم نظارت بر عملکرد کارگزاران    کنترل و نظارت    
    قوام داشتن اموال، امانت دانستن اموال عمومی، عدم تبدیل نعمت به نقمت    مدیریت اموال و دارائی‌ها    
پیش نیازهای مدیریت اسلامی (مصباح، 1391، ص 25، 154، 274، 276-277)، توسعه اقتصادی برپایه قرآن و حدیث (محمدی ‌ری‌شهری، 1397، ص 53 و 73)، و مفاتیح‌الحیات (جوادی‌آملی، 1391، ص 93)    وظیفه حاکمان در توجه به آسایش روحی و روانی افراد جامعه، توجه به کرامت انسانی    رفاه و امنیت پایدار کارکنان    سرمایه انسانی
    وظیفه حاکمان در ارتقاء سطح فرهنگی و اجتماعی افراد جامعه و تحقق ارزش‌های اخلاقی    حمایت‌های فرهنگی    
    عدم واگذاری امور به کم خردان و توجه در انتخاب همکاران    جانشین پروری و شایسته سالاری    
    لزوم حفظ سلامتی به عنوان نعمت الهی، لزوم توجه به جسم و روح پاکیزه     ایمنی و سلامت جسمی و روانی    
پیش نیازهای مدیریت اسلامی (مصباح، 1391، ص 273-274، 276-277)، توسعه اقتصادی برپایه قرآن و حدیث (محمدی ‌ری‌شهری، 1397، ص 49، 164-167 و 171)، (سبا: 10) و (نجم: 39)، مفاتیح‌الحیات (جوادی‌آملی، 1391، ص 73، 516 و 529)، سند الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت (مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت)    آبادسازی و آبادانی، پرهیز از داشتن روزها و شرایط مساوی، به‌کارگیری امکانات برای تکامل در همه ابعاد    تحقیق و توسعه    پیشرفت و تعالی
    انسان را بهره‌ای جز نتیجه سعی و تلاش نیست، عدم توکل جز بر خالق و عدم دلبستگی بدیگران     خودکفایی و کاهش وابستگی    
    جایگاه مشورت و تعاون در کارهای خیر و به‌کارگیری صحیح منابع در اختیار    تعامل فکری و پایدار سرمایه‌های انسانی    
    نقش حاکمان در رشد فکری و علمی افراد، آموزش مهارت کار با آهن به حضرت داود    آموزش‌و ‌ارتقاء‌دانش‌های مهارتی‌و مهارت افزایی    
    عاقبت اندیشی، تدبر و تعقل در انجام کارها    شناسایی و حل مسائل و موانع پیشرفت پایدار    
براي اخذ نظر خبرگان در رابطه با ابعاد و مؤلفه‌های استخراج شده، از تحلیل محتوای کیفی متون اسلامی، تعداد 110 پرسش‌نامه با استفاده از روش نمونه‌گیری در دسترس، از جامعة مورد بررسی، به شرح زیر، جمع‌آوری و اطلاعات آن با استفاده از نرم افزارهای SPSS و Smart PLS مورد تجزیه و تحلیل‌ و آزمون قرار گرفت: 
- اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌عالی و دانشجویان دوره دکتری تخصصی حسابداری و مدیریت‌مالی؛
- حسابداران رسمی و حسابرسان شاغل در حرفه؛
- خبرگان حوزه اسلامی و آشنا با مفاهیم دین مبین اسلام، اقتصاد و توسعه پایدار؛
- اعضای هیأت مدیره، مدیران عامل و مدیران ارشد اجرایی شرکت‌های بورسی؛
- معاونین و مدیران‌مالی شرکت‌های بورسی.
جدول 2: توصیف گروه‌های خبرگان
گروه    شرح    تعداد (نفر)
گروه اول    عضو هیأت علمی / مدرس دانشگاه    33
گروه دوم    حسابدار رسمی/ حسابرس    22
گروه سوم    خبرگان حوزه علوم اسلامی    17
گروه چهارم    اعضای هیات مدیره، مدیرعامل و مدیران ارشد شرکت‌های بورسی    27
گروه پنجم    معاون مالی/ مدیرمالی شرکت‌های بورسی    29
جمع    110
(منبع: یافته‌های پژوهش)
براي بررسی پرسش اول تحقیق و تعیین ابعاد گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی، از آزمون دو جمله‌ای برای ارزیابی میزان اهمیت (تأثیر) و سطح موافقت/ مخالفت خبرگان استفاده شد. جواب پاسخ‌دهندگان، به ابعاد گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی، به دو گروه پاسخ‌های بزرگتر از ۳ و گروه پاسخ‌های کمتر یا مساوی ۳ طبقه‌بندی گردید. پاسخ‌هاي بزرگتر از ۳، به این معنا است که جواب پاسخ‌دهندگان بیشتر از سطح متوسط است. در این بخش، فرضیه صفر این است که نسبت پاسخ‌هاي کوچکتر یا مساوی ۳ در جامعه برابر 5/0 است. 
جدول 3: نتایج آزمون دوجمله‌ای برای ابعاد گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی
نام متغیر    گروه    تعداد    نسبت مشاهده شده    مقدار معناداری
بعد اقتصادی    کوچکتر یا مساوی 3    ۵    045/0    000/0
    بزرگتر از 3    ۱۰۵    955/0    
بعد اجتماعی    کوچکتر یا مساوی 3    ۴    036/0    000/0
    بزرگتر از 3    ۱۰۶    964/0    
بعد زیست محیطی    کوچکتر یا مساوی 3    ۷    064/0    000/0
    بزرگتر از 3    ۱۰۳    936/0    
بعد کار و تولید    کوچکتر یا مساوی 3    ۶    055/0    000/0
    بزرگتر از 3    ۱۰۴    945/0    
بعد مدیریت و رهبری    کوچکتر یا مساوی 3    ۴    036/0    000/0
    بزرگتر از 3    ۱۰۶    964/0    
بعد سرمایه انسانی    کوچکتر یا مساوی 3    ۶    055/0    000/0
    بزرگتر از 3    ۱۰۴    945/0    
بعد پیشرفت و تعالی    کوچکتر یا مساوی 3    ۶    055/0    000/0
    بزرگتر از 3    ۱۰۴    945/0    
با توجه به نتایج مندرج در جدول شماره 2، در تمامی ابعاد، فرضیه صفر رد شده است. این بدان معنی است که در پاسخ به سوال مرتبط با ابعاد، بیشتر خبرگان پاسخ‌های زیاد و خیلی زیاد با کدهای 4 و 5 را انتخاب نموده‌اند. به عبارت دیگر، بطور میانگین 95% خبرگان، ابعاد هفت‌گانه اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، کار و تولید، مدیریت و رهبری، سرمایة انسانی و پیشرفت و تعالی را از ابعاد گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی دانسته‌اند. 
براي تحلیل اطلاعات مرتبط با تعیین مؤلفه‌های گزارشگری پایداری، با رویکرد اسلامی از روش دو مرحله‌ای هالاند و معادله سازی با رویکرد حداقل مربعات استفاده شد. در مرحله اول، برازش مدل اندازه‌گیری (مدل بیرونی) از طریق تحلیل روایی و پایایی ارزیابی گردید. در مرحله دوم، برازش مدل ساختاری(مدل درونی) از طریق تحلیل شاخص‌های برازندگی، ضرایب تعیین و تحلیل مسیر ارزیابی شد.
نمودار 1: مدل ضرایب بارهای عاملی – مدل مؤلفه‌ها

بارهاي عاملي، از طريق محاسبه مقدار همبستگي مؤلفه‌های يک بعد با آن بعد محاسبه مي‌شود و مقدار ملاک براي مناسب بودن ضرايب بارهاي عاملي، 4/0 مي‌باشد. همانگونه که در نمودار شماره 1 مشاهده می‌شود، ضرايب بارهاي عاملي هر يک از مؤلفه‌های مربوط به 7 بعد، گزارشگری پایداری شرکتی از 4/0 بيشتر مي‌باشد.
آلفاي کرونباخ سنجه‌ای برای ارزیابی پايداري دروني است و نشانگر ميزان همبستگي بعد و مؤلفه‌های مربوط به آن است. پايايي ترکيبي، پايايي ابعاد را نه به صورت مطلق،‌ بلکه با توجه به همبستگي ابعاد با يکديگر محاسبه مي‌كند. روايي همگرا، بيانگر ميانگين واريانس (همبستگی) به اشتراک گذاشته شده، بين هر بعد با مؤلفه‌های مربوط به خود مي‌باشد و هرچه اين همبستگي بيشتر باشد، برازش نيز بيشتر است. روايي واگرا نیز ميزان رابطه يک بعد با مؤلفه‌هایش، در مقايسه با رابطه آن بعد با ساير ابعاد را نشان می‌دهد. 
جدول 4: مقادیر آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی – مدل مؤلفه‌ها
متغیرهای پژوهش    آلفای کرونباخ    پایایی ترکیبی    روایی همگرا    روایی واگرا
بعد اقتصادی    717/0    825/0    541/0    735/0
بعد اجتماعی    799/0    853/0    456/0    675/0
بعد زیست محیطی    729/0    836/0    642/0    801/0
بعد کار و تولید    859/0    899/0    643/0    802/0
بعد مدیریت و رهبری    837/0    878/0    481/0    693/0
بعد سرمایه انسانی    722/0    828/0    552/0    743/0
بعد پیشرفت و تعالی    833/0    883/0    604/0    777/0
مطابق نتایج مندرج در جدول شماره 3، و بررسی ضرایب بدست آمده برای آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی، روایی همگرا و واگرا، مناسب بودن وضعيت پايايي و روايي مدل مربوط به مؤلفه‌ها تاييد می‌گردد. براي بررسي برازش مدل ساختاری پژوهش، از چندين معيار استفاده شد. اولين و اساسي‌ترين معيار،‌ ضرايب معني‌داري است.
نمودار 2: مدل ضرایب معنی‌داری – مدل مؤلفه‌ها

با توجه به نمودار شماره 2 و نتایج به دست آمده، بين تمامی ابعاد و مؤلفه‌های استخراج شده، رابطه معني‌داري برقرار است؛ زيرا مقادیر بدست‌آمده براي اين رابطه‌ها، بيشتر از 96/1 مي‌باشد كه نشان از صحت رابطه‌ بين ابعاد و مؤلفه‌ها و در نتيجه، تأييد روابط در سطح اطمينان 95/0 است.
دومین معیار، R2 است؛ معياري که براي متصل کردن بخش اندازه‌گيري و بخش مدل ساختاری به کار مي‌رود و نشان از تاثيري دارد که يک متغیر برون زا يا مستقل، بر يک متغیر درون زا يا وابسته مي‌گذارد و سه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0، به عنوان ملاک براي مقادير ضعيف، متوسط و قوي در نظر گرفته مي‌شود. سومین معيار، Q2 است. اين معيار، قدرت پيش‌بيني مدل را مشخص مي‌سازد و در صورتي که مقدار آن، در مورد يکي از متغیر‌هاي درون‌زا مقدار 02/0، 15/0 و 32/0 را کسب كند، به ترتيب، نشان از قدرت پيش‌بيني ضعيف،‌ متوسط و قوي متغیر يا متغیرهاي برون‌زاي مربوط به آن دارد.
جدول 5: مقادیر R Square، Q2 – مدل مولفه‌ها
متغیرهای پژوهش    R Square    Q2
بعد اقتصادی    578/0    307/0
بعداجتماعی    594/0    262/0
بعد زیست محیطی    432/0    261/0
بعد کار و تولید    827/0    517/0
بعد مدیریت و رهبری    913/0    434/0
بعد سرمایه انسانی    776/0    426/0
بعد پیشرفت و تعالی    851/0    508/0
با توجه به اطلاعات جدول شماره 3، مقدار R2 براي همه ابعاد، در حدّ قوي قرار دارد و مناسب بودن برازش مدل ساختاری، تاييد گردید. همچنین، معيار Q2 برای همه متغیرهای درون‌زا قوي مي‌باشد. اين امر نشان مي‌دهد متغیرهاي برون‌زا (مستقل)، در پيش‌بيني متغیرهاي وابسته (درون‌زا) مناسب هستند و برازش مناسب مدل ساختاری مجدداً تایید شد.
پس از تایید برازش مدل اندازه‌گیری و مدل ساختاری به صورت جداگانه، برازش مدل کلی، که شامل هر دو بخش مدل اندازه‌گيري و مدل ساختاری است، با استفاده از معیار GOF آزمون گردید. معيار GOF، توسط تننهاوس و همکاران در سال 2004 ابداع گرديد كه فرمول آن در زير آمده است:
مقادير اشتراکي = اين مقدار از ميانگين مجذور بارهاي عاملي هر بعد به دست مي‌آيد.
GOF = √( (R^2 ) ̅*(Communality ) ̅ )
(Communality) ̅ = از ميانگين مقادير اشتراکي هر متغیر درون زاي مدل به دست مي‌آيد.
 = (R^2 ) ̅ميانگين مقادير R Square متغیر‌هاي درون زاي مدل است.
جدول 6: بررسی معیار GOF
متغیرهای پژوهش    R Square    Communality
بعد اقتصادی    578/0    541/0
بعداجتماعی    594/0    456/0
بعد زیست محیطی    432/0    642/0
بعد کار و تولید    827/0    643/0
بعد مدیریت و رهبری    913/0    481/0
بعد سرمایه انسانی    776/0    552/0
بعد پیشرفت و تعالی    851/0    604/0
میانگین    710/0    560/0
GOF = √(0.710*0.560)  =0.630
با توجه به سه مقدار 01/0، 25/0 و 36/0، که به عنوان مقادير ضعيف،‌ متوسط و قوي براي GOF معرفي شده است و حصول مقدار 630/0 براي GOF، نشان از برازش مناسب مدل دارد. در مجموع، با عنایت به نتایج به‌دست آمده در بررسی مدل مربوط به مؤلفه‌ها مشخص گردید، از نظر خبرگان، تمامی 36 مؤلفه معرفی شده توسط پژوهشگر، از مؤلفه‌های گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی هستند.
به‌طورکلی، بنابر نظر خبرگان، چارچوب گزارشگری پایداری شرکتی، با رویکرد اسلامی شامل ابعاد هفت‌گانه اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی، کار و تولید، مدیریت و رهبری، سرمایة انسانی و پیشرفت و تعالی است که در قالب 36 مؤلفه، امکان رفع نیازها و دستیابی به اهداف پایداری در جوامع اسلامی را بیش از پیش فراهم خواهد آورد.
مهم‌ترین اقدام پس از مشخص شدن ابعاد و مؤلفه‌های گزارشگری پایداری، تعیین شاخص‌‌های اندازه‌گیری است. اندازه‌گیری مؤلفه‌های گزارشگری پایداری شرکتی در ابعاد گوناگون، نیازمند استخراج و تعیین شاخص‌های مرتبط و مؤثر در هر یک از زمینه مذکور می‌باشد. بدين منظور و از آنجائی که لازم است هر مؤلفه، حداقل با دو شاخص، اندازه‌گیری شود، معرفی دو شاخص اندازه‌گیری (کمی و یا کیفی)، برای هر مؤلفه ضروری است. در جدول شماره 6، ابعاد گزارشگری پایداری با رویکرد اسلامی از منظر خبرگان، براساس ضرایب استاندارد و رتبه بندی به عمل‌آمده، به همراه مؤلفه‌ها و شاخص‌های اندازه‌گیری مربوط ارائه شده است: 
جدول 7: ابعاد و مؤلفه‌های گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی از منظر خبرگان 
بعد    شماره مؤلفه    کد مؤلفه    نام مؤلفه    شاخص‌های اندازه‌گیری (کمی و یا کیفی)
مدیریت و رهبری
MAN    1    MAN1    برنامه‌ریزی و مدیریت ریسک    بودجه و میزان انطباق و انحراف از آن- ریسک‌های بالقوه و بالفعل سازمان
    2    MAN2    سلامت اداری و سازمانی    ضوابط و معیارهای ارزیابی سلامت سازمانی – نتایج ارزیابی
    3    MAN3    ارتباطات اثربخش، شفافیت و پاسخگویی    نحوه دسترسی و ارتباط با مدیران ارشد- جدول زمانی و نحوه افشای اطلاعات با اهمیت در بورس
    4    MAN4    ارتقاء و بهبود محیط کار    اقدامات انجام شده جهت افزایش سطح روحیه و نشاط کارکنان- ترویج فرهنگ حسن معاشرت
    5    MAN51    نظام انگیزشی تشویق و تنبیه    مکانیزم‌های انگیزشی – اهم اقدامات به عمل آمده
    6    MAN6    ارزش‌های اخلاقی، فرهنگی، حقوق و تکالیف    منشورهای اخلاقی و ... – مکانیزم‌ها و نتایج ارزیابی
    7    MAN7    کنترل و نظارت    تغییرات دارایی مدیران – نتایج ارزیابی عملکرد
    8    MAN8    مدیریت اموال و دارائی‌ها    نرخ خرابی و کتارگذاری اموال- هزینه‌های تعمیر و نگهداری
پیشرفت و تعالی
DEV    9    DEV1    تحقیق و توسعه    بودجه تحقیق و توسعه – اهم تحقیقات و نتایج حاصله
    10    DEV2    خوداتکایی و کاهش ریسک وابستگی    نرخ تامین مایحتاج به تفکیک داخلی و خارجی – اقدامات منجر به افزایش خوداتکایی
    11    DEV3    تعامل فکری پایدار سرمایه‌های انسانی    مشخصات سرمایه‌های انسانی – نتایج حاصل از تعاملات فکری
    12    DEV4    آموزش و ارتقاء دانش‌ فنی و مهارتی    سهم بودجه آموزشی – نسبت بهره‌مندی از آموزش 
    13    DEV5    شناسایی و حل مسائل و موانع پیشرفت پایدار    مشخصات تیم‌های حل مسئله – مسائل و موانع شناسایی و مرتفع شده
کار و تولید
PRO    14    PRO1    تولید حداکثری و رفع موانع تولید    نسبت تولید واقعی به ظرفیت اسمی- نرخ رشد تولید
    15    PRO2    اولویت بخشی به کار و تولید واقعی    نسبت سود عملیاتی به کل سود- نسبت درآمد عملیاتی به کل درآمد
    16    PRO3    بهینه سازی مصرف و بهره‌وری عوامل تولید    نسبت هزینه‌های عملیاتی به عملیاتی – هزینه‌های جذب نشده تولید
    17    PRO4    بهبود شرایط کار و تولید    نسبت مشاغل سخت و زیان آور به کل مشاغل - نرخ کاهش مشاغل سخت و زیان آور 
    18    PRO5    استانداردهای کار و تولید    میزان انطباق با استانداردهای اجباری و داوطلبانه تولید به تفکیک
سرمایه انسانی
HUM    19    HUM1    رفاه و امنیت پایدار    نوع و مدت قراردادهای کارکنان – جدول زمانی پرداخت حقوق و مزایا
    20    HUM2    حمایت‌های فرهنگی    بودجه فعالیت‌های فرهنگی – نسبت مشارکت و پوشش فعالیت‌ها
    21    HUM3    جانشین پروری و شایسته سالاری    مکانیزم‌های انتصاب در پست‌های مدیریتی – نسبت مناصب براساس جنسیت، تحصیلات و ...
    22    HUM4    ایمنی و سلامت جسمی و روانی    نرخ تکرار حوادث ناشی از کار – نرخ پیشگیری از بیماری‌های شغلی
اجتماعی
SOC    23    SOC1    تخصیص امکانات و امتیازات    مدت زمان تصدی در مشاغل مدیریتی – نوع و مدت بهره مندی از امکانات
    24    SOC2    نظم و انضباط    ضوابط انضباطی- مغایرت‌های انضباطی و نرخ تغییرات
    25    SOC3    تقویت و گسترش مشارکت عمومی    تشکل‌های کارکنان- نرخ مشارکت کارکنان در اداره سازمان
    26    SOC4    پایبندی به پرداخت‌های قانونی    جرایم مالیاتی و گمرکی – تاخیر در باز پرداخت تسهیلات 
    27    SOC5    برخورد بدون تبعیض با متخلفان    مکانیزم رسیدگی به تخلفات – اهم نتایج رسیدگی
    28    SOC6    ضوابط تعیین حقوق و مزایا    مزایای خاص پرداختی – نسبت سرانه مزایا به تفکیک رده‌های سازمانی
    29    SOC7    مسئولیت و مشارکت‌های اجتماعی و خیرخواهانه    کمک‌های خیرخواهانه سازمان – کمک‌های خیرخواهانه کارکنان
اقتصادی
ECON    30    ECON1    مالی    کفایت سود – پایداری سود
    31    ECON2    بازرگانی    تغییرات قیمت خرید و فروش- منابع و مشتریان جدید
    32    ECON3    نحوه کسب و توزیع درآمد و ثروت    منابع کسب درآمد- نسبت تغییرات درآمد 
    33    ECON4    سلامت اقتصادی    جرائم اقتصادی- جرائم پرداخت با تاخیر حقوق قانونی
زیست محیطی
ENV    34    ENV1    محیط زیست مادی    وضعیت انتشار آلاینده‌ها- جرایم آلایندگی و زیست محیطی 
    35    ENV2    محیط زیست معنوی    هزینه‌های مرتبط با رفع تعارضات درون و برون سازمانی به تفکیک
    36    ENV3    کنترل عوامل تهدید کننده زیست محیطی    اندازه‌گیری میزان آلاینده ها- انحراف از استانداردها
به دليل اهمیت موضوع، تحقیقات بی‌شماری در رابطه با شناسایی و استخراج مفاهیم و مؤلفه‌های توسعه و پیشرفت از منظر دینی و ارزشی، با رویکرد اسلامی انجام پذیرفته است. اما تاکنون تحقیق و یا مطالعه درخور توجهی در کشور ایران و یا سایر کشورها و جوامع اسلامی، براي ارائه چارچوب مشخصی برای گزارشگری پایداری، با رویکرد اسلامی انجام نگرفته است. با این حال، نتایج این تحقیق از منظر تکمیل مطالعات قبلی، که به شناسایی و استخراج مفاهیم و مؤلفه‌های توسعه و پیشرفت با رویکرد اسلامی پرداختند و همچنین، سایر مطالعات که بر لزوم توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و سطح توسعه‌یافتگی جوامع در امر گزارشگری تاکید داشتند، مطابقت داشته و در یک راستا می‌باشد. چارچوب ارائه شده در این تحقیق، امکان پیشبرد اهداف پایداری، در ابعاد مختلف و متناسب با نیاز جوامع اسلامی و اندازه‌گیری و ارزیابی عملکرد را بصورت نظام‌مند فراهم می‌آورد.
نتيجه‌گيری و بحث
سازمان‌ها و شرکت‌ها، به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارها و الزامات توسعه و پیشرفت جوامع، ملزم به گزارش نتایج حاصل از فعالیت‌های خود هستند. به همین دلیل، به‌کارگیری چارچوب گزارشگری مناسب، نقش بسزایی در شناخت نقاط ضعف و قوت، تصمیم‌گیری و برنامه ریزی در راستای دستیابی به اهداف توسعه پایدار خواهد داشت. انتقادهای وارده بر مبانی نظری پایداری مرسوم، امکان به‌کارگیری چارچوب‌های گزارشگری پایداری مربوط را در جوامع اسلامی و توسعه نیافته با مشکلات و موانعی مواجه می‌سازد. لذا هدف اصلی این پژوهش، ارائه چارچوب گزارشگری پایداری شرکتی، متناسب با فرهنگ و شرایط محیطی جامعه اسلامی بوده است. برای پاسخگویی به پرسش‌های پژوهش، منابع و متون اسلامی (آیات و روایات)، از طریق تحلیل محتوای کیفی، به روش استقرایی مطالعه و بررسی شد و نتایج حاصله از طریق توزیع پرسش‌نامه در معرض قضاوت خبرگان قرار گرفت و برهمین اساس، الگوی گزارشگری پایداری شرکتی با رویکرد اسلامی در هفت بعد، به ترتیب اولویت، شامل: 1) مدیریت و رهبری، 2) پیشرفت و تعالی، 3) کار و تولید، 4) سرمایه انسانی، 5) اجتماعی، 6) اقتصادی و 7) زیست‌محیطی، و در قالب 36 مؤلفه استخراج گردید.
از اهم محدودیت‌هایی که در اجرای این تحقیق وجود داشت، می‌توان، به گستردگی مطالب و آموزه‌های دینی و عدم اشراف کامل، به تمامی ابعاد آن از سوی محقق، عدم وجود تحقیقات مشابه در حوزه گزارشگری پایداری، از منظر ارزشی و دینی اشاره نمود. نتایج این تحقیق، می‌تواند از سوی شرکت‌های فعال در بازار سرمایه و سایر شرکت‌های فعال در محیط کسب و کار ایران و همچنین، سایر کشورهای مسلمان در ارائه گزارشات پایداری مورد استفاده قرار گیرد. سایر محققان نیز می‌توانند نسبت به بررسی نتایج حاصل از به‌کارگیری چارچوب گزارشگری پایداری شرکتی، با رویکرد اسلامی در راستای تأمین نیاز جوامع مسلمان و دستیابی به اهداف پایداری و همچنین، جبران کمبودها و نواقص احتمالی و بهبود چارچوب گزارشگری پایداری شرکتی اهتمام ورزند.