معرفت اقتصاد اسلامی

مقدمه
يکي از مباحث حائز اهميت در شريعت مبين اسلام سنت حسنة وقف است که قلمرو زماني آن به چند سال گذشته محدود نشده و ساليان متمادي در بين مسلمانان رواج داشته است و قلمرو مکاني آن شامل جوامع مختلف و کشورهاي اسلامي و غيراسلامي مي‌شود (آخته، 1388). با توجه به اينکه در هر برهه‌اي وضعيت اقتصادي و احتياجات مردم اقتضائات خود را داشته است، اين سنت حسنه نيز با اقتضائات جديد خود را وفق داده است. در طول اعصار گذشته و نيز عصر حاضر همواره هدف از امور خيرخواهانه متفاوت بوده است؛ مردم در راستاي نيل به آن اهداف، اموال خود را وقف نموده و با اين عمل تلاش مي‌کنند که در جهت تحقق اهداف خيرخواهانه و حمايت از گروه‌هاي هدف گام بردارند (سليمي‌فرد، 1387).
در کشورهاي اسلامي ابزارها و نهادهاي مختلفي مبتني بر وقف طراحي و پياده‌سازي شده است که از جمله مي‌توان به اوراق وقف و صندوق‌هاي وقفي اشاره نمود (عيسوي و ديگران، 1393). ابزارسازي مبتني بر وقف اين امکان را فراهم مي‌آورد که طيف وسيعي از مردم بتوانند با سرمايه‌هاي خرد در سنت حسنة وقف مشارکت نمايند (عظيم‌زاده اردبيلي و ديگران، 1395؛ ايرواني و استاد، 1397). با توجه به تورم بالا در ايران و کاهش توانايي مردم جهت خريد کل دارايي و وقف آن، ابزارهاي مالي مبتني‌بر وقف نظير صندوق وقف و اوراق وقف اين امکان را به عموم مردم مي‌دهد تا بتوانند با هر سطح از توانايي مالي در اين سنت حسنه مشارکت نموده و از اجر معنوي آن بهره‌مند شوند.
در پژوهش‌هاي گذشته مطالعات مختلفي ناظر به اوراق و صندوق وقف در ايران انجام شده است (عيسوي و ديگران، 1393؛ مصباحي مقدم و شکري، 1386؛ کاظمي نجف‌آبادي، 1396)، اما تاکنون الگويي عملياتي و قابل اجرا در بازار سرماية ايران ارائه نشده است. تأکيد و تمرکز پژوهش حاضر بر پياده‌سازي صندوق وقف مبتني‌بر طيفي از اوراق بهادار ـ و نه صرفاً سهام ـ در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران است. هدف صندوق وقف سرمايه‌گذاري در انواع اوراق بهادار قابل وقف و سپس وقف آنها در جهت امور خيرخواهانه است (عيسوي و ديگران، 1393).
در اين پژوهش الگويي عملياتي و مبتني‌بر ساختار صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري در بازار سرماية ايران ارائه خواهد شد.
هدف از پژوهش حاضر اين است که الگوهاي مختلف صندوق سرمايه‌گذاري وقفي شناسايي و اولويت‌بندي شوند. ساختار پژوهش بدين صورت است که با مرور مباني نظري و پيشينة پژوهش، ضمن واکاوي وقف و تجربة صندوق‌هاي وقفي، تجربة صندوق نيکوکاري و تفاوت آن با صندوق وقفي بيان مي‌شود. در ادامه، بر اساس تجربة کشورهاي اسلامي و کسب نظر از خبرگان، الگوهاي مختلف پيشنهادي صندوق سرمايه‌گذاري وقفي ارائه مي‌شود و بر اساس نظر خبرگان اين الگوها اولويت‌بندي شده و الگوي مناسب بر اساس معيارهاي مشخصي انتخاب مي‌شود.
پيشينة پژوهش
پژوهش‌هاي متعددي ناظر به صندوق‌هاي وقفي و موضوعات مرتبط در داخل و خارج از کشور انجام شده است که در ادامه به مهم‌ترين آنها اشاره خواهد شد.
پيشينة داخلي
عبده تبريزي (1384)، در مقاله‌اي به بررسي تعريف وقف و اصول آن پرداخته، سپس به بررسي عملکرد صندوق‌هاي وقفي در جهان مي‌پردازد. در اين پژوهش تجربة صندوق‌هاي وقفي و همچنين ساختار و نظام حاکم بر آن و نقش صندوق‌هاي وقفي در بازار سرماية جهاني بيان شده است. اشتياق (1385) با بررسي ماهيت سهام شرکت‌ها از يک‌سو، و بررسي دلايل فقهي و مواد قانوني از سوي ديگر، به بيان امکان وقف سهام شرکت‌هاي سهامي پرداخته و صحت وقف سهام مبتني‌بر فقه اماميه و حقوق ايران را نتيجه‌گيري کرده است. مصباحي مقدم و شکري (1386)، به بررسي فقهي وقف سهام پرداخته و يک الگوي مالي براي آن ارائه داده‌اند. مصباحي مقدم و ديگران (1388)، در پژوهشي ديگر تلاش کرده‌اند چارچوب قانوني و فقهي وقف سهام را بررسي کنند و ضمن اشاره به نقش صندوق‌هاي وقف در کشورهاي پيشرفته، اقدام به ارائة يک الگو از يک نهاد وقف کرده‌اند. عيسوي و ديگران (1393)، ضمن اشاره به اهميت صندوق وقفي به تجربة کشورهاي اسلامي در حوزة سرمايه‌گذاري در سهام پرداخته و همچنين بدين موضوع پرداخته‌اند که صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري مشترک وقف براي تأسيس، ايجاد و يا افزايش سرماية کارخانه و شرکت‌ها مي‌توانند با سرمايه‌گذاري در قالب اوراق بهادار اسلامي باعث توسعة اقتصادي شوند. همچنين در اين پژوهش بيان مي‌شود که درآمد اين صندوق با توجه به نيت واقفان در جهت قشر هدف تخصيص مي‌يابد. هدف اين پژوهش طراحي مدل بومي صندوق مشترک سرمايه‌گذاري وقف است. كاظمي نجف‌آبادي (1396)، اشاره مي‌کند يکي از مهم‌ترين چالش‌هاي صندوق‌هاي وقفي، ناکارآمدي مديريت در اين صندوق‌هاست. در اين پژوهش در جهت رفع اين چالش از مباحث مربوط به حاکميت شرکتي کمک گرفته شده است. مرتضي‌نيا و نوروزي (1402)، به بررسي منابع صندوق‌هاي وقف براي آموزش عالي در کشورهاي منتخب پرداخته‌اند. اين تحقيق روند منابع صندوق‌هاي وقف در حوزة آموزش عالي را در طي 28 سال در بازة زماني (1993ـ2021) از حدود 395 مؤسسة دولتي و خصوصي در کشورهاي منتخب يعني مالزي، اندونزي، ايالات‌ متحده، ترکيه و انگلستان با استفاده از روش تحقيق تحليل محتواي کيفي بررسي مي‌کند. نتايج نشان‌دهندة آن است که حجم صندوق‌هاي وقف از حدود 9.1 ميليارد دلار در سال 1993 به 25.1 ميليارد دلار (175درصد) در سال 2021 افزايش ‌يافته است.
پيشينة خارجي
فيليپ و ديگران (2017)، در مقاله‌اي به بررسي مدل صندوق وقف يا مدل وقف نقدي بانک مرکزي بحرين (CBB) پرداختند که در نوامبر 2006 با مشارکت مؤسسات مالي اسلامي با هدف تأمين مالي طرح‌هاي آموزشي در حوزة مالي اسلامي تأسيس شد. سليمان و ديگران (2019)، به بررسي صندوق‌هاي وقف و واحدهاي صندوق وقفي به‌عنوان يک طبقة دارايي جايگزين پرداخته‌اند. اين مقاله در تلاش است اهميت استراتژي سرمايه‌گذاري وقف در تضمين بازدهي پايدار را برجسته کند. خالد و ديگران (2019)، بر اصول پاسخگويي و شفافيت در صندوق‌هاي وقفي تأکيد دارند. آنها بيان مي‌کنند که به‌عنوان بخشي از حکمراني خوب مديريت ريسک صندوق‌هاي وقف براي اطمينان از پاسخگويي متولي (مدير وقف) و شفافيت مديريت، اساسي است. مفتاح‌الهدي و ديگران (2020)، در مقاله‌اي به مطالعه و بررسي مدل‌هاي مديريت و توسعة دارايي‌هاي وقفي شرکت‌ها در مالزي و سنگاپور و همچنين ارتباط آنها با توسعة ساختارهاي وقف شرکتي که مطابق با قانون وقف اندونزي و سنت ديني است، مي‌پردازند. يعقوب (2021)، به مطالعة ارتباط ريسک‌هاي مالي مانند ريسک نقدينگي و اعتباري و تنوع سرمايه‌گذاري با کارايي مؤسسة وقف در مالزي پرداخته‌اند. از نظر مفهومي مشخص مي‌شود که ناکارآمدي مؤسسات وقف در مديريت اموال وقفي خود عمدتاً ناشي از مواجهه با ريسک نقدينگي و اعتباري است. نيماح (2023)، به بررسي دلايل افزايش وقف سهام طي 5 سال اخير در اندونزي پرداخته است. علت اصلي اين امر تأثير پيشرفت‌هاي ديجيتالي‌سازي بر تسهيل وقف سهام است.
همان‌طور که ملاحظه مي‌گردد، با وجود پژوهش‌هاي متعدد در حوزة طراحي و راه‌اندازي صندوق‌هاي وقف در ساير کشورهاي اسلامي، تاکنون اين نوع صندوق در کشور ايران عملياتي نشده است و پژوهش‌هاي اندکي نيز بدين موضوع پرداخته‌اند که دليل آن مي‌تواند عدم ارائة يک مدل عملياتي و قابل اجرا باشد. در اين پژوهش سعي شده است ضمن ارائة الگوهاي مختلفي براي صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار، از بين آنها بر اساس معيارهاي مشخصي مناسب‌ترين الگوي صندوق وقف تعيين شود.
1. مباني نظري پژوهش
1ـ1. وقف
وقف در لغت به معناي ايستادن و حبس کردن مال و در اصطلاح، عقدي است که به موجب آن فردي عين مال خود را تحبيس کرده و منافع آن را در راه‌هايي که مشخص مي‌کند، رها مي‌نمايد (ابن‌ادريس، 1410ق؛ شهيد ثاني، 1403ق). وقف، قرارداد لازمي است که طبق نظر مشهور فقها با قبض مال وقفي توسط موقوف‌عليهم يا متولي وقف، لزوم آن محقق مي‌شود (طوسي، 1270ق؛ محقق حلي، 1403ق). در قرارداد وقف، وقف‌کننده را واقف و آنکه وقف براي استفاده او يا آنها صورت مي‌پذيرد، موقوف‌عليه يا موقوف‌عليهم ناميده مي‌شوند. آنچه مورد وقف قرار مي‌گيرد، عين موقوفه يا مال وقفي نام دارد (شهيد اول، 1374).
واژة ديگري که در کتب فقهي بدان اشاره شده است و کاربرد آن شبيه وقف است، عبارت از «حبس» است. يکي از تفاوت‌هاي آنها در ابدي و موقت بودن آن دو است. به اين نحو که وقف، هميشگي بوده و مالک، مال خويش را تا هميشه در افراد خاص يا جهت خاص قرار مي‌دهد برعکس حبس که هميشگي نمي‌باشد و پس از گذر زمان در اختيار صاحب مال قرار مي‌گيرد؛ علاوه بر اينکه در وقف، مال وقفي از تملک وي ساقط مي‌شود، لکن در حبس آن شخص همچنان تملک دارد. از تعاريفي که عالمان اهل سنت از وقف ارائه داده‌اند خروج مال وقفي از ملک واقف استفاده نمي‌شود و همان‌طور که در ادامة مباحث نيز خواهد آمد برخي از ايشان، لزوم قرارداد وقف را نمي‌پذيرند و بر اين ‌باورند که هر شخصي که مالي را وقف کرده است هر زمان که قصد کند اين امکان را دارد که از تصميم وقفي خود صرف نظر نمايد و بهره‌مندي از منفعت‌هاي مال را مختص به خود نمايد (موسويان و بهاري قراملكي، 1391، ص259).
فقها وقف را به معناي «حبس نمودن اصل مال و رها نمودن منافع آن» تعريف نموده‌اند. محقق حلي در شرايع (محقق حلي، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۴۲) و مختصر (محقق حلي، ۱۴۱۰ق، ص۱۵۶)، شهيد اول در لمعه (شهيد اول، ۱۳۷۴، ص۸۷) و شهيد ثاني در روضه (شهيد ثاني، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۱۶۳) «تحبيس الاصل و اطلاق المنفعه» و شيخ طوسي در مبسوط (طوسي، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۲۸۶)، ابن‌حمزه در وسيله (ابن‌حمزه، ۱۴۰۸ق، ص۳۶۹)، ابن‌ادريس در سرائر (ابن‌ادريس، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۵۲) و ابن‌سعيد در جامع (ابن‌سعيد، ۱۴۰۵ق، ص۳۶۹)، «تحبيس الاصل و تسبيل المنفعه» را به‌کار برده‌اند. هر دو تعابير از حديث نبوي «حبِّس الاصل و سبِّل الثمره» اخذ شده است. اين روايت در منابع حديثي اهل سنت ذكر شده و در كتاب‌هاي فقهي شيعه مانند خلاف شيخ طوسي (طوسي، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۵۳۸) نيز وارد گرديده است. مقصود از «تحبيس الاصل» در قسمت اول تعريف که در هر دو برداشت مشترک مي‌باشد، منع جميع تصرفات مالكانه واقف در مال موقوف مانند فروش، به ارث گذاشتن و هديه دادن است. اما قسمت دوم برداشت فقها متفاوت است. «تسبيل ‌المنفعه» يعني صرف کردن منفعت مال (درآمد) در جهتي که واقف تعيين کرده است (مغنيه، ۱۴۰۲ق، ص۵۸۵). برخي کلمة «تسبيل» را به جاي کلمة اطلاق قرار داده‌اند. از جمله شيخ طوسي مي‌فرمايد: «فالوقف تحبيس ‌الاصل و تسبيل‌ المنفعه و جمعه اوقوف و اوقاف» (سليمي‌فرد، 1387، ص12، به نقل از: شيخ طوسي). «تسبيل» يعني در راه خدا قرار دادن و دليل وي سخن پيغمبر است که فرمود: «حبس ‌الاصل و سبل ‌المنفعه»؛ يعني اصل آن را حبس کن و منفعتش را در راه خدا آزاد کن.
واقف بايد عاقل و بالغ بوده و وقف را از روي اختيار و با قصد انجام دهد. افزون بر اينکه بايد مالک مال بوده و ممنوع از تصرف نيز نباشد (مصباحي‌مقدم و ديگران، 1388). موقوف‌عليهم بايد داراي دو ويژگي ذيل باشند (رضايي و ديگران، 1392):
1. موجود باشند: در جايي که مالي براي استفادة اشخاص، وقف مي‌شود در صورتي درست است که آنها در حال حيات باشند. بنابراين اگر مالي براي کساني که هنوز به دنيا نيامده‌‌اند وقف شود، چنين وقفي از نظر اسلام باطل مي‌باشد، اما اين شرط در گونه‌هاي مختلف وقف متفاوت است؛
2. معين باشند: مشهور بين فقها اين است که بايد افراد موقوف‌عليهم در وقف، معين بوده و ابهامي از اين جهت وجود نداشته باشد.
عين موقوفه يا مال موقوفه نيز بايد شرايطي داشته باشند که عبارت‌اند از (مصباحي‌مقدم و ديگران، 1388):
ـ عين باشد؛
ـ معين باشد؛
ـ ملک طلق واقف باشد؛
ـ امکان تسليم آن وجود داشته باشد؛
ـ عين آن باقي باشد؛
ـ منافع وقف مشروع باشد.
در باب احکام وقف مي‌توان چند نکتة ذيل را بيان کرد:
الف) توليت مال وقفي: واقف مي‌تواند توليت (سرپرستي) امور مربوط به مال وقفي را تا آخر عمر يا در مدت معيني، خود به عهده گيرد. همچنين مي‌تواند فرد يا افراد ديگري را براي اين امر برگزيند که هرکدام به‌طور مستقل يا به صورت جمعي، وقف را اداره کنند. در وقف عام، چنانچه متولي از سوي واقف معين نشود، ادارة امور وقف طبق نظر حاكم شرع صورت مي‌پذيرد (موسويان و بهاري قراملكي، 1391). برخي فقها معتقدند که حکم آن مبتني‌بر اثر وقف است؛ به اين معنا که اگر اثر وقف را انتقال ملکيت بدانيم، در وقف خاص، موقوف‌عليهم مالک وقف بوده و در وقف عام، مال وقفي به ملک خدا درمي‌آيد. در اين صورت، متولي وقف خاص، موقوف‌عليهم و در وقف عام، حاکم شرع خواهد بود (ابن‌ادريس، 1410ق). قبول توليت و سرپرستي مال وقفي بر کسي واجب نيست، حتي اگر از طرف واقف تعيين شده باشد. اختلاف نظر در مورد انصراف بعد از قبول توليت نيز وجود دارد؛ برخي آن را جايز و عده‌اي نيز حکم به عدم جواز داده‌اند. اگر متولي توليت را پذيرفت، واقف يا حاکم نمي‌توانند او را عزل نمايند، مگر در صورتي که حق عزل را براي خود شرط کرده باشند (شهيد اول، 1374). در صورت خيانت متولي، حاکم شرع او را عزل نموده و فرد ديگري را به جاي او منصوب مي‌کند. اگر واقف براي ادارة امور وقف، شيوة خاصي را معين کرده باشد، متولي بايد به همان شيوه رفتار کند و در غير اين صورت بايد مانند يک وکيل امين، آن را اداره نمايد (ابن‌‌سعيد حلي، 1405ق). واقف مي‌تواند از منافع مال وقفي، سهمي را به‌عنوان اجرت يا حق‌التوليه براي متولي معين نمايد و اگر معين نکرده باشد، متولي مستحق اجرت‌المثل عمل است (موسويان و بهاري قراملكي، 1391)؛
ب) وقف اموالي که منافع آن موقتاً در اختيار ديگري است: وقف اموالي که منافع آن موقتاً در اختيار ديگري است (مثل مالي که اجاره داده شده است) صحيح است، اما تا زماني که منافع آن در اختيار ديگري است، نمي‌توان در جهت وقف از آن بهره‌برداري نمود (سعادت‌فر، 1385)؛
ج) بازسازي و صرف هزينه براي مال وقفي: اگر مال وقفي نياز به بازسازي و صرف هزينه براي اصلاح پيدا کند، در صورتي که واقف محل درآمدي براي اين امور تعيين کرده باشد، طبق آنچه که تعيين شده بايد عمل شود. در غير اين صورت، اگر مال وقفي منفعتي داشته باشد، مي‌بايست از محل آن درآمدها هزينه‌هاي يادشده تأمين مالي شود و اين مخارج مقدم بر حق موقوف‌عليهم است. اگر منفعتي وجود نداشته باشد، مي‌توان بخشي از وقف را فروخت و در جهت حفظ کردن بقية وقف صرف کرد (موسويان و بهاري قراملكي، 1391؛ آخته، 1388)؛
د) فروش مال وقفي: فروش مال وقفي در ابتدا ممنوع است، اما در شرايط خاصي مي‌توان آن را فروخت. اين شرايط عبارت‌اند از: اول، عين موقوفه به نحوي خراب شود که امکان انتفاع از آن به صورتي که واقف قصد کرده نباشد و تعمير و برگرداندن به حالت اوليه ممکن نباشد؛ دوم، عين موقوفه به نحوي خراب شود که با استفاده از منافع آن، اصل وقف نيز به‌تدريج از بين برود؛ سوم، بين موقوف‌عليهم اختلاف شديدي در مورد مال وقفي پيش آيد و احتمال خون‌ريزي يا از بين رفتن وقف وجود داشته باشد؛ چهارم، در وقف‌نامه شرط شده باشد که در صورت از بين رفتن منفعت يا کاهش آن، براي تبديل فروخته شود (شهيد ثاني، 1403ق؛ رضايي و ديگران، 1392).
انواع وقف به اعتبارهاي متنوعي به شرح ذيل مي‌باشد:
الف) انواع وقف به اعتبار ذي‌نفعان (موقوف‌عليهم)
وقف عام: بدين معنا که مالي در جهت استفادة عمومي وقف شده است و اين وقف دو نوع است:
اينکه بر جهت عامي وقف شود؛ مثل وقف زمين براي مسجد که مسجد يک جهت عام است. يا وقف مالي در جهت تبليغ دين و امثال آن.
اينکه بر افرادي که ذيل يک عنوان عام هستند وقف شود؛ مثل وقف مال براي محصلين مدرسه‌هاي‌ روستايي.
وقف خاص: بدين معنا که يک مال و منافع آن براي شخص يا اشخاص خاصي وقف شود؛ مثل وقف مال توسط پدر براي خانواده.
ب) انواع وقف به اعتبار نوع موقوفه
وقف اموال منقول: يعني وقف اموالي که نقل و انتقال آنها بدون اينکه تغيير يابد، ممکن باشد.
وقف غيرمنقول: يعني وقف اموالي که به صورت ملک اصلش ثابت است؛ مانند وقف خانه، مزرعه يا زمين.
ج) انواع وقف به اعتبار نوع استفاده از موقوفه
وقف انتفاع: اين نوع وقف با عنوان «اصول وقف» شناخته مي‌شود؛ مانند ساخت يک حسينيه و زينبيه در زمين ملکي خود.
وقف منفعت: مقصود از اين نوع وقف به‌دست آوردن درآمد مادي و انتفاع از نوع مادي است؛ مانند وقف منفعت يک واحد تجاري و مغازه براي ادارة يک مدرسه.
د) انواع وقف به اعتبار نوع استفاده از موقوفه
موقوفات متصرفي: موقوفاتي که ادارة آنها از نظر قانوني بر عهده سازمان اوقاف و امور خيريه است.
موقوفات غيرمتصرفي: موقوفاتي که داراي متولي و ناظر است و سازمان اوقاف و امور خيريه، نظارت استصوابي بر آن دارد (مصباحي‌مقدم و ديگران، 1388).
کميتة تخصصي ـ فقهي سازمان بورس و اوراق بهادار، ناظر به مبحث وقف سهام، مطابق با جلسات 58 و 63 مصوب نمودند که:
اصل وقف اوراق سهام و همة اوراقي که سند دارايي عيني هستند صحيح است؛ ولي وقف اوراقي که سند ديون يا پول نقد هستند صحيح نيست.
اگر در ضمن عقد وقف، شرط شود که در صورت کاهش قيمت سهام وقفي يا کاهش بازدهي آنها، متولي، آن سهام را فروخته و با پول آنها سهام بهتري خريداري و وقف کند صحيح است.
با توجه به ماهيت وقف، حتي در فرض شرط تبديل در صورت کاهش قيمت سهام وقفي يا کاهش بازدهي آنها، نبايد به احتمال ضعيف و غيرمتعارف ترتيب اثر داده اقدام به تبديل سهام وقفي نمود.
سازمان بورس و اوراق بهادار با همکاري سازمان‌هاي مرتبط مانند سازمان اوقاف و امور خيريه مي‌تواند نهادهاي مالي مناسبي مانند صندوق‌هاي وقفي تعريف و سبدي از اوراق سهام خريداري و با اهداف و کاربردهاي مشخص وقف، ايجاد کند و در اساسنامة صندوق درج شود که در مواقع خاص مانند کاهش معنادار قيمت سهام يا کاهش معنادار بازدهي سهام، متناسب با مصالح صندوق اقدام لازم صورت گيرد. البته بايستي تدبيري انديشيده شود تا از تغيير و تحول با احتمال ضعيف و غيرمتعارف اجتناب شود تا با ماهيت وقف منافات نداشته باشد.
راجع به وقف سهام؛ اگر هدف و منظور از سهام، سهام اعيان خارج و همچنين دارايي‌هاي ثابت باشد، هيچ اشکالي راجع به جايز بودن وقف آنها وجود ندارد. بدين علت که اعيان و دارايي‌هاي يادشده ثابت و باقي هستند و همچنين از سوي ديگر، وقف مشاع امري شرعي است؛ بنابراين، شک و ترديدي در شرعي بودن جزء مشاع از دارايي‌هاي يادشده وجود ندارد (سعادت‌فر، ۱۳۸۵).
همچنين کميتة فقهي سازمان بورس در مورد وقف پول به جمع‌بندي مثبتي نرسيد، اما اشاره کرده است با عنايت به فتواي مقام معظم رهبري و برخي ديگر از مراجع عظام تقليد درخصوص صحت وقف پول، وقف پول در بازار سرمايه قابل اجراست (مصوبة کميتة تخصصي ـ فقهي، 1401، جلسات 254 و 255). در جدول ذيل، نظر مراجع عظام تقليد راجع به وقف پول جمع‌بندي شده است:
جدول 1: نظرات مراجع عظام تقليد راجع به وقف پول
    حضرت آيت‌الله سيستاني    حضرت آيت‌الله علوي گرگاني    حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني    حضرت آيت‌الله مکارم شيرازي    حضرت آيت‌الله هاشمي شاهرودي    حضرت آيت‌الله موسوي اردبيلي    حضرت آيت‌الله خامنه‌اي
وقف پول    شرط صحت وقف اين است که عين باقي باشد و از منافع آن استفاده شود و اين امر در پول ممکن نيست.    وقف پول صحيح نيست.    وقف پول صحيح نيست.    وقف پول مانعي ندارد.    وقف پول در صورتي جايز است که تبديل به دين يا معاوضه در ذمه نشود.    وقف پول صحيح نيست.    بقاي ماليت پول، توجيه قابل قبولي براي صحت وقف پول است.
منبع: سيدخاموشي (1401) و دفتر استفتائات مراجع عظام تقليد
فتواي مقام معظم رهبري ناظر به صحت وقف پول بدين شرح است:
به نظر مي‌رسد بقاي ماليت پول، توجيه قابل قبولي براي صحت وقف آن است. والله العالم. در اين مسئله نياز به اطلاق نيست؛ زيرا وقف جزو عناوين امضاشده‌ در شرع است و حکم تأسيسي نيست و شک نمي‌توان داشت آن کساني که وقف را تأسيس و در طول زمان‌ها اجرا کرده‌اند هدفشان اين بوده که چيز ثابتي را بگذارند که عوائد آن صدقة‌ جاريه باشد. بلي ممکن است در آن روزگار چيز ثابت، منحصر در عين بوده است، اما اين موجب اختصاص حکم به عين نمي‌شود؛ چون غرض و هدف معلوم است و شارع مقدس همين را امضا فرموده است (دفتر استفتائات مقام معظم رهبري).
2ـ1. صندوق وقف
هدف از تشکيل صندوق، جمع‌آوري وجوه از واقفين و اختصاص آنها به خريد انواع اوراق بهادار قابل وقف و اختصاص تمام منافع حاصل از سرمايه‌گذاري به موقوف‌عليهم است. صندوق وقف نهادي مالي است که با انتشار واحدهاي سرمايه‌گذاري وقفي، وجوه مورد نياز را جمع‌آوري نموده و به وکالت از دارندگان گواهي‌هاي سرمايه‌گذاري وقفي، انواع اوراق بهادار قابل وقف را خريداري و سپس به نيابت صيغة وقف را جاري مي‌نمايد و در ادامه عوايد حاصل از اوراق بهادار در موضوع وقف مورد استفاده قرار مي‌گيرد (ايرواني و استاد، 1397).
در کشورهاي اسلامي ابزارهاي مختلفي مبتني‌بر وقف طراحي و پياده‌سازي شده است. دو مدل وقف سهام توسط بورس اندونزي (IDX)، راه‌اندازي شده است. مدل اول وقف سهام بدين صورت است که وقف از سود سرمايه‌گذاران سهام تأمين مي‌شود و مدل دوم وقفي است که سهام اسلامي را به وقف تبديل مي‌کند (Selasi & Muzayyanah, 2020). در مدل اول وقف سهام، منبع وقف از درصد سود سرمايه‌گذاران سهام است. سود به‌طور مستقيم از حاشية فروش سهام کسر مي‌شود. مديريت اين سود توسط مؤسسات پذيرفته‌شده در بورس انجام مي‌پذيرد که داراي سيستم تجارت آنلاين شرعي (SOTS)، هستند. سپس درصد سودي که به‌عنوان وقف کنار گذاشته شده است، طبق توافق واقف، اعضاي بورس و ناظر (Nazhir)، به مؤسسة مديريت وقف (ناظر) واگذار خواهد شد. بعداً مؤسسة مديريت وقف منصوب طبق برنامه‌هايي که دارند؛ مانند ساخت مسجد، مدرسه و... اين سودها را به دارايي‌هاي توليدي يا مستقيماً به کمک‌هاي خيريه و اجتماعي تبديل مي‌کنند. جريان اجراي اولين مدل وقف سهام به شرح ذيل است:
شکل 1: مدل اول اجرای وقف سهام

(منبع: هوگان، 2016)
در مدل دوم، وقف سهام از سهام اسلامي است که توسط سرمايه‌گذاران براي وقف سهام خريداري مي‌شود. در اين مدل خود سهام اصلي وقف مي‌شود. سهام اسلامي که قرار است وقف شود به مؤسسات مديريت سرمايه‌گذاري واگذار مي‌شود. مديريت سهام اسلامي که توسط مؤسسات مديريت سرمايه‌گذاري انجام مي‌شود، سود ايجاد مي‌کند. سپس سود توسط سازمان مديريت سرمايه‌گذاري به سازمان مديريت وقف (ناظر) واگذار مي‌شود. علاوه بر اين، مؤسسة مديريت وقف، سودهاي داده‌شده را به دارايي‌هاي مولد و دارايي‌هاي فيزيکي تبديل مي‌کند که منافع اجتماعي را فراهم مي‌آورد. آنچه بايد درک شود اين است که سهام اسلامي وقف‌شده توسط مؤسسات مديريت وقف يا مؤسسات مديريت سرمايه‌گذاري بدون اجازة وقف‌کننده قابل تغيير نيست. جريان اجراي مدل دوم وقف سهام به شرح ذيل است:
شکل 2: مدل دوم اجرای وقف سهام

(منبع: هوگان، 2016)
در بحرين به منظور حمايت از توسعة سرماية انساني در صنعت مالي اسلامي، صندوق وقف در نوامبر 2006 تحت نظارت بانک مرکزي بحرين (CBB)، با مشارکت مؤسسات مالي اسلامي تأسيس شد. نمودار ذيل مدل صندوق وقفCBB را نشان مي‌دهد.
شکل 3: مدل صندوق وقف بانک مرکزی بحرین

(منبع: فیلیپ و همکاران، 2017، ص95)
هيئت مديرة صندوق وقف متشکل از 14 نفر است. 11 عضو از مؤسسات مالي اسلامي و 3 عضو مستقل هستند. تک‌تک تصميمات هيئت مديره به روش همگاني گرفته مي‌شود. همة اعضا از حق رأي برابر برخوردارند. هدف از تأسيس صندوق وقف در بحرين، تقويت و توسعة مستمر مالي اسلامي از طريق آموزش است. اين هدف از سه جنبه تشکيل مي‌شود:
1. ارائة برنامه‌هاي آموزشي مالي اسلامي؛
2. پژوهش در حوزۀ مالي اسلامي؛
3. توسعة مالي اسلامي از ديدگاه شرعي.
براي مثال، به جهت ارائة برنامه‌هاي آموزشي مالي اسلامي، با ابتکار و ايجاد صندوق وقف، بورسية تحصيلي براي افراد واجد شرايط براي ادامة تحصيلات تکميلي 9 ماهه در مؤسسة بانکداري و مالي بحرين (BIBF) ارائه مي‌کنند. همچنين برنامة حمايت از فارغ‌التحصيلان بورسيه‌شده توسط صندوق وقف نيز ادامه مي‌يابد.
3ـ1. تجربة صندوق نيکوکاري و تفاوت‌هاي آن با صندوق وقف
صندوق نيکوکاري، ابزاري براي اهداف خيرخواهانه است. هدف از تشکيل اين صندوق‌، عبارت است از جمع‌آوري وجوه از اشخاص نيکوكار و اختصاص آنها به خريد انواع دارايي‌هاي موضوع فعاليت صندوق و سپس اختصاص تمام منافع حاصله به امور نيکوكارانه مندرج در اميدنامة صندوق‌ها يا اختصاص بخشي از منافع حاصله به سرمايه‌گذار و باقيماندة آن به امور نيکوكارانه مندرج در اميدنامة صندوق‌هاست. موضوع فعاليت صندوق‌ها، سرمايه‌گذاري در سپرده‌هاي بانکي، اوراق بهادار با درآمد ثابت، سهام و حق‌تقدم سهام و گواهي سپردة كالايي است كه خصوصيات آنها و درصد سرمايه‌گذاري در هركدام، در اميدنامة صندوق‌ها ذكر مي‌گردد.
لازم به ذکر است ارکان نظارتي مانند متولي و حسابرس صندوق بر رويه‌هاي انجام اين کار و نحوة درست انجام ‌شدن آن نظارت دارند؛ لکن عمليات اجرايي توسط شخص ديگري که مدير اجرايي ناميده مي‌شود صورت مي‌پذيرد. همچنين در بازه‌هاي زماني کوتاه‌مدت، گزارش نحوة صرف منافع اختصاصي در کارهاي نيکوکارانه تهيه و مورد رسيدگي قرار گرفته و به‌وسيلة وب‌سايت رسمي صندوق در دسترس عموم قرار مي‌گيرد. اين گزارش علاوه بر آنکه شامل گزارش عملکرد صندوق و صورت‌هاي مالي آن است؛ موجب مي‌شود تا عملکرد صندوق از منظر شفافيت افزايش‌ پيدا کرده و نظارت همگاني را نيز به دنبال خواهد داشت.
مطابق اساسنامة يک صندوق نيکوکاري فعال، انواع روش‌هاي سرمايه‌گذاري در اين صندوق بدين شرح است:
ـ بخشش اصل و منافع به امور نيکوکارانه (صدور گواهي سرمايه‌گذاري به نام مدير اجرايي).
ـ بخشش تمام منافع به امور نيکوکارانه (صدور گواهي به نام شخص سرمايه‌گذار).
ـ بخشش قسمتي از منافع به درخواست سرمايه‌گذار (سالانه بيش از حداکثر نرخ سود علي‌الحساب پنج‌ساله نخواهد بود)، همچنين اختصاص اصل و کل منافع به امور نيکوکارانه در زمان ابطال.
يکي از مسائل حائز اهميت در تشکيل انواع صندوق‌ها تعيين انواع اوراقي است که صندوق مجاز است تحت تمليک خويش در‌آورد. براي نمونه، با عنايت به ماهيت صندوق نيکوکاري، محدوديتي براي دارايي‌هاي اين صندوق‌ها وجود ندارد و مي‌توانند از انواع مختلف اوراق بهادار بهره جويند. از طرف ديگر، ماهيت صندوق‌هاي وقفي متفاوت است و فقط شرعاً اجازه دارند از اوراق با قابليت وقف استفاده کنند. افزون بر اين، ميان صندوق نيکوکاري و صندوق وقفي از جهت عمر نيز تمايز مطرح است. صندوق نيکوکاري داراي عمر محدود است درصورتي‌که صندوق وقفي عمرش نامحدود است. تفاوت ديگر اين نکتة مهم است که در صندوق نيکوکاري فرد خيرخواه مي‌تواند بسته به نوع آن اصل يا بخشي از سود را در صندوق استفاده کند، اما در صندوق وقف، واقف نه‌تنها عين را در تمليک قرار داده است؛ بلکه منافع حاصل از آن مال نيز وقف شده است که به پايدار شدن منابع کمک مي‌کند.
2. روش‌شناسي پژوهش
پژوهش حاضر از حيث هدف در زمرة پژوهش‌هاي کاربردي قرار گرفته و از منظر نحوة گردآوري داده‌ها توصيفي ـ پيمايشي به‌شمار مي‌آيد. در اين پژوهش محقق ابتدا از طريق روش اسنادي، مطالعات کتابخانه‌اي و مراجعه به کتاب‌ها، مقالات، پايان‌نامه‌ها و ساير اسناد مکتوب و معتبر فارسي و لاتين و از طريق تشکيل گروه کانوني به گردآوري اطلاعات و شناسايي الگوهاي صندوق‌هاي وقفي مي‌پردازد، همچنين معيارهاي اولويت‌بندي الگوهاي صندوق‌هاي وقفي استخراج مي‌شود. در ادامه از طريق پرسش‌نامة داراي طيف 7 گزينه‌اي ليکرت و به روش تاپسيس، الگوهاي صندوق‌هاي وقفي بر اساس معيارهاي استخراج‌شده اولويت‌بندي مي‌گردد.
در بخش گروه‌ کانوني و پرسش‌نامة خبرگان بر اساس معيارهايي چون سمت و موقعيت شغلي، مدرک تحصيلي حداقل کارشناسي ارشد، تحصيلات مرتبط، سابقة پژوهش در زمينة تخصصي موضوع پژوهش، به صورت هدفمند و بر اساس سهولت دسترسي انتخاب شدند. جدول (2) مشخصات جمعيت‌شناختي خبرگان حاضر در گروه کانوني (رديف 1 تا 6 جدول 2) و همچنين خبرگاني که پرسش‌نامه را تکميل کرده‌اند (رديف 1 تا 9 جدول 2) ارائه شده است:
جدول 2: مشخصات جمعيت‌شناختي خبرگان گروه کانوني و پاسخ‌دهندگان به پرسش‌نامه
رديف    سمت    جنسيت    تحصيلات
1    عضو کارگروه بازار سرماية اسلامي سازمان بورس و اوراق بهادار    مرد    دکتري تخصصي حقوق خصوصي
2    کارشناس مسئول مديريت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامي سازمان بورس و اوراق بهادار    مرد    دکتري مديريت قراردادهاي بين‌المللي نفت و گاز
3    دبير کميتة فقهي سازمان بورس و اوراق بهادار    مرد    دکتري مديريت مالي
4    عضو هيئت علمي دانشگاه امام صادق    مرد    دکتري مديريت مالي
5    کارشناس مسئول مديريت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامي سازمان بورس و اوراق بهادار    مرد    دکتري مديريت مالي
6    کارشناس مسئول مرکز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي    مرد    دکتري مديريت مالي
7    مدير توسعة حلال فاند    مرد    دکتري مديريت مالي
8    کارشناس مسئول مديريت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامي سازمان بورس و اوراق بهادار    مرد    دکتري مديريت مالي
9    کارشناس مسئول مديريت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامي سازمان بورس و اوراق بهادار    مرد    دکتري مديريت مالي
1ـ2. روش گروه کانوني
گروه كانوني، يكي از تكنيك‌هاي مصاحبة كيفي است كه براي ايجاد تعامل بين اعضاي گروه طراحي شده است تا انگيزه براي بحث عميق‌تر را فراهم نموده و جنبه‌هاي مختلف و جديد موضوع مورد بحث را آشكار نمايد (Kitzinger & Barbour, 1999). پژوهشگر در گروه‌هاي کانوني قادر است که اطلاعات بيشتري را در زمان کوتاه‌تري در مقايسه با مصاحبه‌هاي فردي به‌دست آورد (Morgan & Kreuger, 1993).
روش گروه کانوني بر ديگر روش‌هاي پژوهش برتري دارد؛ چراکه هدف اصلي روش گروه کانوني کشف نگرش‌ها، احساسات، باورها، تجربه‌ها و واکنش افراد است که با روش‌هاي ديگر مانند مشاهده، مصاحبة فردي و پرسش‌نامه‌هاي پيمايشي قابل درک نيست. گروه‌هاي کانوني نظرها و فرايندهاي هيجاني درون بافت گروهي را کشف و استنباط مي‌کنند. انتخاب شرکت‌کنندگان گروه‌هاي کانوني، بيشتر بر نمونه‌گيري هدف‌دار تکيه دارند (Miles & Huberman, 1984).
2ـ2. روش تاپسيس
روش تاپسيس يکي از روش‌هاي تصميم‌گيري چند شاخصه بر مبناي تعيين بهترين گزينة ارائه‌شده است که بر اساس کوتاه‌ترين فاصله از راه‌حل ايده‌آل مثبت و دورترين فاصله از راه‌حل ايده‌آل منفي تعيين مي‌شود. زاناکيس و همکاران (Zanakis et al, 1998)، با توجه به شبيه‌سازي مقايسه‌اي که بر روي هشت گروه مدل‌هاي جبراني، ارزيابي چندمعياره انجام دادند، روش تاپسيس را داراي کمترين نقص در رتبه‌بندي گزينه‌ها ارزيابي کردند. مدل تاپسيس به‌صورت گام‌هاي اساسي ذيل جهت رتبه‌بندي بهترين گزينه اقدام مي‌کند (Banihashemi & Rajaei, 2015):
الف) کمّي ‌کردن و بي‌مقياس‌سازي ماتريس تصميم (N): براي بي‌مقياس‌سازي، از بي‌مقياس‌سازي نورم استفاده مي‌شود؛
(1)    X=[■(x_11&…&x_1n@…&…&…@x_m1&…&x_mn )]
i=1.2.….m  .  j=1.2.….n
(2)    R=[■(r_11&…&r_1n@…&…&…@r_m1&…&r_mn )].r_ij=x_ij/√(∑_(i=1)^m▒x_ij^2 )
ب) به‌دست آوردن ماتريس بي‌مقياس موزون (V): ماتريس بي‌مقياس‌شدة N را در ماتريس قطري وزن‌ها ضرب مي‌کنيم؛
(3)    W=[w_1 w_2…w_3 ]
V_ij=w_l×r_ij
i=1.2.….m  .  j=1.2.….n
ج) تعيين راه‌حل ايدئال مثبت و منفي: راه‌حل ايده‌آل مثبت و راه‌حل ايدئال منفي با استفاده از روابط ذيل به‌دست مي‌آيند:
(4)    A^+={v_1^+.v_2^+.….v_j^+.….v_n^+ }={(max┬j⁡〖v_ij 〗  i∈I).(min┬j⁡〖v_ij  i∈J〗 )}
(5)    A^-={v_1^-.v_2^-.….v_j^-.….v_n^- }= {(min┬j⁡〖v_ij 〗  i∈I).(max┬j⁡〖v_ij  i∈J〗 )}
بهترين مقادير براي شاخص‌هاي مثبت، بزرگ‌ترين مقادير و براي شاخص‌هاي منفي، کوچک‌ترين مقادير است. بدترين مقادير براي شاخص‌هاي مثبت، کوچک‌ترين مقادير و براي شاخص‌هاي منفي، بزرگ‌ترين مقادير است؛
د) به‌دست آوردن ميزان فاصلة هر گزينه تا ايدئال مثبت و منفي: فاصلة اقليدسي هر گزينه از ايدئال مثبت و منفي بر اساس فرمول‌هاي ذيل محاسبه مي‌گردد:
(6)    S_i^+=√(∑_(j=1)^n▒〖(v_ij-v_j^+)〗^2 )
(7)    S_i^-=√(∑_(j=1)^n▒〖(v_ij-v_j^-)〗^2 )
هـ .) تعيين نزديکي نسبي يک گزينه به راه‌حل ايدئال: نزديکي نسبي از رابطة ذيل براي هر گزينه محاسبه مي‌شود:
(8)    C_i=(S_i^-)/(S_i^-+S_i^+ )
و) رتبه‌بندي گزينه‌ها: درنهايت هرکدام از گزينه‌ها که مقدار نزديکي نسبي CL آن بزرگ‌تر باشد، بهتر خواهد بود.
3. يافته‌هاي پژوهش
1ـ3. الگوهاي پيشنهادي صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران
جهت ارائة مدل‌هاي مختلف صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار با استفاده از تجربة کشورهاي مختلف، يک مدل صندوق سرمايه‌گذاري وقفي مبتني‌بر وقف پول و شش مدل مبتني‌بر وقف سهام ارائه مي‌شود:
1ـ1ـ3. الگوي اول: صندوق سرمايه‌گذاري وقفي مبتني‌بر وقف پول
اين الگوي پيشنهادي يک الگوي مبتني‌بر وقف پول براي صندوق وقف سهام است. کارکرد اين الگو بدين صورت است که پول وقف مي‌شود و در واقع مدير صندوق نيز با پول‌هاي وقف‌شده اقدام به خريد سهام (و ساير اوراق بهادار قابل وقف) مي‌کند و سهام وقفي، به‌عنوان دارايي صندوق به‌شمار مي‌آيد.
شکل 4: الگوی اول: صندوق سرمایه‌گذاری وقفی مبتنی‌بر وقف پول

(منبع: یافته‌های پژوهش)
ملاحظات الگوي اول به شرح ذيل است:
با توجه به اينکه در اين الگو ابتدا پول وقف مي‌شود، لذا مدير صندوق آزادي عمل بيشتري براي سرمايه‌گذاري خواهد داشت و مي‌تواند متناسب با شرايط اقدام به تشکيل سبدي مبتني‌بر اوراق بهادار کند.
اختلاف‌نظر فقهاي اماميه راجع به وقف پول و عدم صحيح دانستن وقف پول توسط بعضي از فقها سبب محدوديت اين مدل مي‌شود. کميتة فقهي سازمان بورس نيز در مورد وقف پول به جمع‌بندي مثبتي نرسيد، اما اشاره کرده است با عنايت به فتواي مقام معظم رهبري و برخي ديگر از مراجع عظام تقليد درخصوص صحت وقف پول، وقف پول در بازار سرمايه قابل اجراست (مصوبة کميتة تخصصي ـ فقهي، 1401، جلسات 254 و 255).
2ـ1ـ3. الگوي دوم: صندوق وقف سهام مبتني‌بر صلح مقيد
ابتدا صندوق تأسيس مي‌شود و واحدهاي صندوق منتشر شده و منابع نقدي جمع مي‌شود. در گام بعد مدير صندوق به نيابت از سرمايه‌گذاران سهام را خريداري کرده و وقف مي‌نمايد.
در اين صندوق، خريداران واحدهاي سرمايه‌گذاري منابع خود را به صندوق صلح مي‌نمايند، با اين قيد که مدير صندوق آنها را صرف خريد سهام و وقف آنها به نفع موقوف‌عليهم نمايد (صلح مقيد). پس از جاري شدن صيغة وقف بر روي سهام خريداري شده، براي خريداران واحدهاي سرمايه‌گذاري، گواهي وقف صادر خواهد شد. در اين حالت نيز قابليت معامله يا ابطال واحدهاي سرمايه‌گذاري واقفان سلب خواهد شد.
شکل 5: الگوی دوم: صندوق وقف سهام مبتنی بر صلح مقید

(منبع: یافته‌های پژوهش)
3ـ1ـ3. الگوي سوم: صندوق وقف متشکل از سهام از پيش وقف شده
در اين الگو سازو‌کاري ايجاد مي‌شود که براي نهادهايي که در سال‌هاي گذشته سهم‌هايي وقف شده است (براي مثال يک شخص 1000 سهم از سهام شرکت پتروشيمي را نزد سازمان اوقاف يا نزد آستان قدس رضوي وقف کرده است)، اين نهادها بتوانند براي ساماندهي سهم‌هاي موقوفه از اين قالب صندوق استفاده نمايند. سازوکار اين مدل به شرح ذيل است:
شکل 6: الگوی سوم: صندوق وقف متشکل از سهام از پیش وقف شده

(منبع: یافته‌های پژوهش)
روابط بين ارکان و مراحل اين الگو بدين شرح است که در صندوق وقف متشکل از سهام از پيش وقف شده، سهم‌هايي که در سال‌هاي گذشته وقف شده‌اند به صندوق سرمايه‌گذاري وقفي انتقال پيدا مي‌کند. سپس مدير صندوق اقدام به مديريت و در صورت لزوم ابدال و استبدال سهام مي‌نمايد. ملاحظه مهم اين مدل اين است که در سال‌هاي گذشته سهام مختلفي وقف شده‌اند که موقوف‌عليهم‌هاي مختلفي داشته‌اند. مديريت اين سهام با موقوف‌عليهم‌هاي مختلف مي‌تواند يکي از چالش‌هاي پيش‌ روي اين مدل پيشنهادي در صندوق باشد.
4ـ1ـ3. الگوي چهارم: صندوق وقف متشکل از وقف مستقيم سهام از سبد شخصي
در اين الگو سرمايه‌گذاران قادر هستند که بخشي از سهام موجود در سبد خود را وقف کرده و اين سهام را به صندوق سرمايه‌گذاري وقف تخصيص دهند. سازوکار اين الگو به شرح ذيل است:
شکل 7: الگوی چهارم: صندوق وقف متشکل از وقف مستقیم از سبد شخصی

(منبع: یافته‌های پژوهش)
براي مديريت بهينة سهام وقف‌شده، پيشنهاد مي‌شود که از بين تعداد بسيار زياد شرکت‌هاي مختلفي که در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران فعال هستند، تعداد مشخصي انتخاب شده و اين شرکت‌ها قابل وقف باشند.
5ـ1ـ3. الگوي پنجم: صندوق سرمايه‌گذاري وقفي مبتني‌بر ترکيب الگوي دوم و چهارم
اين الگو ترکيبي از الگوي دوم و چهارم خواهد بود.
شکل 8: الگوی پنجم: صندوق سرمایه‌گذاری وقفی مبتنی بر ترکیب الگوی دوم و چهارم

(منبع: یافته‌های پژوهش)
6ـ1ـ3. الگوي ششم: صندوق سرمايه‌گذاري وقفي مبتني‌بر ترکيب الگوي دوم، سوم و چهارم
يک الگوي ترکيبي است که از هر 3 الگوي دوم، سوم و چهارم استفاده مي‌نمايد. سازوکار اين الگو به شرح ذيل است:
شکل 9: الگوی ششم: صندوق سرمایه‌گذاری وقفی مبتنی‌بر ترکیب الگوی دوم، سوم و چهارم 

(منبع: یافته‌های پژوهش)
7ـ1ـ3. الگوي هفتم: صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري
صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري مي‌تواند 3 حالت مختلف به شرح ذيل را داشته باشد:
حالت اول صدور واحدهاي صندوق اتفاق مي‌افتد و شخص سرمايه‌گذار بابت صدور گواهي، اقدام به پرداخت پول مي‌کند و مدير صندوق با پول‌هاي تجميع‌شده اقدام به خريد دارايي کرده و سپس نيت وقف جاري مي‌شود.
حالت دوم شخص سرمايه‌گذار مي‌تواند از محل سود صندوق نيکوکاري اين وکالت را به صندوق اعطا نمايد تا صندوق از محل اين سودها (تمام سود يا بخشي از سود) اقدام به خريد سهم کرده و سهام را وقف نمايد.
حالت سوم انتقال سهام وقفي از سبد شخصي به صندوق مي‌باشد. سازوکار اين روش بدين صورت است که شخص سرمايه‌گذار در سبد شخصي خود اقدام به خريد و سپس وقف سهم کرده و سپس سهام وقفي به صندوق انتقال پيدا کرده و سرمايه‌گذاران معادل ارزش سهام وقفي خود، گواهي وقف را دريافت خواهند کرد. در اين حالت بايد سازوکاري توسط سازمان بورس و اوراق بهادار فراهم شود تا افراد بتوانند در سبد شخصي خود اقدام به وقف سهم نمايند.
شکل 10: الگوی هفتم: مدل صندوق ترکیبی وقف ـ نیکوکاری

(منبع: یافته‌های پژوهش)
2ـ3. شناسايي معيارهاي مؤثر در انتخاب الگوي مناسب صندوق وقف
در جلسة گروه کانوني متشکل از خبرگان پس از ارزيابي و تحليل و تدقيق مدل‌هاي پيشنهادي صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران، معيارهايي براي اولويت‌بندي الگوها و انتخاب مناسب‌ترين الگو استخراج شد. لازم به ذکر است که اين معيارها توسط همة اعضاي جلسة گروه کانوني مورد تأييد قرار گرفتند. معيارهاي انتخابي در شکل ذيل نشان داده شده است:
شکل 11: معيارهاي مستخرج از جلسة گروه کانوني براي اولويت‌بندي الگو‌هاي پيشنهادي

(منبع: يافته‌هاي پژوهش)
محدوديت‌هاي شرعي کمتر: الگويي مناسب‌تر خواهد بود که محدوديت‌هاي شرعي کمتري داشته باشد.
انعطاف‌پذيري بالاي مدل: ساختار مدل و ترکيب مدل‌هاي پيشنهادي به‌گونه‌اي باشد که از منظر فرايندهاي اجرايي انعطاف‌پذيري بالايي داشته باشد.
جذابيت بيشتر براي سرمايه‌گذاران: با توجه به مدل‌هاي متنوع سرمايه‌گذاري، الگوي مورد نظر بايستي امکان جذب سرمايه‌گذاران با سليقه‌هاي مختلف سرمايه‌گذاري با اهداف خيرخواهانه را فراهم سازد.
مطلوبيت بيشتر براي مدير صندوق: با توجه به پيش‌بيني رکن مدير صندوق و وظايف محوله به آن، مطلوبيت مدل براي مدير صندوق نيز موضوعيت دارد.
سازگاري بيشتر با قوانين و مقررات موجود: براي پياده‌سازي موفق مدل صندوق، مي‌بايست صندوق وقف پيشنهادي از منظر مقرراتي با قوانين و مقررات جمهوري اسلامي ايران سازگارتر باشد.
سهولت در پياده‌سازي: با توجه به اهميت قابل اجرا بودن مدل صندوق وقف، مي‌بايست امکان پياده‌سازي موفق مدل پيشنهادي در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران وجود داشته باشد.
3ـ3. اولويت‌بندي الگوهاي مختلف صندوق‌ وقف اوراق بهادار و انتخاب الگوي مناسب
جهت انتخاب موفق‌ترين مدل صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار براي پياده‌سازي در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران پرسش‌نامه‌‌اي ميان خبرگان توزيع شد و از آنها خواسته شد تا بر اساس معيارها به گزينه‌ها از 1 تا 7 امتياز دهند. پرسش‌نامه ميان 9 نفر از متخصصان حوزة مالي اسلامي (با توجه به اينکه موضوع در حوزة صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار است) توزيع گرديد. در جدول (3) متوسط پاسخ‌هاي خبرگان نشان داده شده است:
جدول 3: ماتريس تصميم‌گيري ناشي از نظرات خبرگان
     معيارها
    محدوديت‌هاي شرعي کمتر    انعطاف‌پذيري بالاي مدل    جذابيت بيشتر براي سرمايه‌گذاران    مطلوبيت بيشتر براي مدير صندوق    سازگاري بيشتر با قوانين و مقررات موجود    سهولت در پياده‌سازي
مدل اول
 (مبتني‌بر وقف پول)    67/2    33/6    22/5    22/6    89/3    78/5
مدل دوم
(مدل واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد)    89/5    44/5    00/5    00/5    00/5    67/5
مدل سوم
(سهام از پيش وقف شده)    67/3    89/2    33/3    89/2    44/3    67/3
مدل چهارم
(مدل وقف از سبد شخصي)    00/5    67/4    78/5    33/4    89/4    22/5
مدل پنجم
(ترکيب مدل دوم و چهارم)    67/5    22/5    67/5    78/4    00/5    33/5
مدل ششم
(مدل ترکيب مدل‌هاي دوم و سوم و چهارم)    11/4    00/4    11/4    56/3    78/3    33/3
مدل هفتم
(ترکيبي وقف ـ نيکوکاري)    56/5    67/5    00/6    56/5    00/5    89/4
(منبع: يافته‌هاي پژوهش)
در ادامه با توجه به گام‌هاي اشاره‌شده در بخش روش تحقيق بايد ماتريس تصميم‌گيري بر اساس معيارهاي مثبت و منفي بي‌مقياس گردد و سپس ماتريس تصميم‌گيري موزون محاسبه شود که نتايج آن در جدول (4) ارائه شده است.
جدول 4: ماتريس تصميم‌گيري بي‌مقياس موزون 
     معيار ها
    محدوديت‌هاي شرعي کمتر    انعطاف‌پذيري بالاي مدل    جذابيت بيشتر براي سرمايه‌گذاران    مطلوبيت بيشتر براي مدير صندوق    سازگاري بيشتر با قوانين و مقررات موجود    سهولت در پياده‌سازي
مدل اول
 (مبتني‌بر وقف پول)    050/0    093/0    051/0    104/0    027/0    062/0
مدل دوم
(مدل واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد)    11/0    080/0    049/0    083/0    035/0    060/0
مدل سوم
(سهام از پيش وقف شده)    068/0    042/0    032/0    048/0    024/0    039/0
مدل چهارم
 (مدل وقف از سبد شخصي)    093/0    069/0    056/0    072/0    034/0    056/0
مدل پنجم
(ترکيب مدل دوم و چهارم)    106/0    077/0    055/0    079/0    035/0    057/0
مدل ششم
 (مدل ترکيب مدل‌هاي دوم و سوم و چهارم)    077/0    059/0    040/0    059/0    026/0    035/0
مدل هفتم
 (ترکيبي وقف ـ نيکوکاري)    104/0    084/0    059/0    092/0    035/0    052/0
(منبع: يافته‌هاي پژوهش)
جدول (5) مقادير مربوط به گزينة ايدئال و غيرايدئال را نشان مي‌دهد که به کمک آنها مي‌توان فاصلة هر مدل را از اين گزينه‌ها محاسبه نمود که نتايج آن در جدول (5 و 6) گزارش‌ شده است.
جدول 5: تعيين گزينة ايدئال و ضد ايدئال در روش تاپسيس
گزينة ايدئال    110/0    093/0    059/0    104/0    035/0    062/0
گزينة غيرايدئال    050/0    042/0    032/0    048/0    024/0    035/0
(منبع: يافته‌هاي پژوهش)
جدول 6. فاصلة انواع اوراق از گزينة ايدئال و محاسبة مجموع آن
انواع مدل    فاصله تا گزينة ايدئال    فاصله تا گزينة ضد ايدئال
مدل اول
 (مبتني‌بر وقف پول)    061/0    082/0
مدل دوم
(مدل واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد)    026/0    085/0
مدل سوم
(سهام از پيش وقف‌شده)    093/0    019/0
مدل چهارم
 (مدل وقف از سبد شخصي)    043/0    065/0
مدل پنجم
(ترکيب مدل دوم و چهارم)    030/0    080/0
مدل ششم
 (مدل ترکيب مدل‌هاي دوم و سوم و چهارم)    073/0    034/0
مدل هفتم
(ترکيبي وقف ـ نيکوکاري)    018/0    087/0
(منبع: يافته‌هاي پژوهش)
در آخرين مرحله شاخص شباهت محاسبه و مدل‌ها رتبه‌بندي مي‌شود که نتايج آن در جدول (7) ارائه شده است.
جدول 7: رتبه‌بندي نهايي مدل‌هاي صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار با روش تاپسيس
انواع مدل    رتبه
مدل هفتم
 (ترکيبي وقف ـ نيکوکاري)    1
مدل دوم
(مدل واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد)    2
مدل پنجم
(ترکيب مدل دوم و چهارم)    3
مدل چهارم
 (مدل وقف از سبد شخصي)    4
مدل اول
 (مبتني‌بر وقف پول)    5
مدل ششم
 (مدل ترکيب مدل‌هاي دوم و سوم وچهارم)    6
مدل سوم
(سهام از پيش وقف‌شده)    7
(منبع: يافته‌هاي پژوهش)
نتايج نشان مي‌دهد که از نظر خبرگان مدل صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري مناسب‌ترين مدل براي پياده‌سازي در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران است. پس از مدل صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري، مدل دوم (واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد) و مدل پنجم (ترکيب مدل واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد و مدل وقف از سبد شخصي) به‌عنوان مناسب‌ترين مدل انتخاب شدند.
نتيجه‌گيري
در اين پژوهش با توجه به هدف تحقيق که امکان‌سنجي پياده‌سازي صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران بود، ابتدا تجربة کشورهاي مختلف در حوزة صندوق‌هاي وقفي بررسی شد و مروري بر تحقيقات انجام‌شده صورت پذيرفت. سپس مدل‌هاي مختلفي براي صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار توسط پژوهشگران ارائه گرديد. در گام بعد خبرگان در قالب گروه کانوني اقدام به تحليل و تدقيق مدل‌هاي طراحي‌شده نمودند. همچنين معيار‌هايي براي اولويت‌بندي مدل‌ها توسط خبرگان در قالب گروه کانوني استخراج گرديد و اين معيارها در جلسة گروه کانوني به تأييد همة خبرگان رسيد. سپس با توجه به معيارهاي مستخرج از جلسة گروه کانوني، از خبرگان خواسته شد تا در قالب پرسش‌نامه به اين سؤال پاسخ دهند که امکان پياده‌سازي موفق کدام مدل صندوق وقف در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران بيشتر است. 
جهت انتخاب بهترين مدل صندوق وقف مبتني‌بر اوراق بهادار، 6 مدل شامل مدل مبتني‌بر وقف پول، مدل واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد، مدل سهام از پيش وقف‌شده، مدل وقف از سبد شخصي، مدل ترکيب واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد و وقف از سبد شخصي، مدل ترکيب واريز منابع نقدي در قالب صلح مقيد و سهام از پيش وقف‌شده و وقف از سبد شخصي و مدل ترکيبي وقف ـ نيکوکاري طراحي شدند. جهت انتخاب از ميان اين مدل‌ها، شش معيار در نظر گرفته شد. اين معيارها شامل؛ محدوديت‌هاي شرعي کمتر، انعطاف‌پذيري بالاي مدل، جذابيت بيشتر براي سرمايه‌گذاران، مطلوبيت بيشتر براي مدير صندوق، سازگاري بيشتر با قوانين و مقررات موجود، و سهولت در پياده‌سازي بودند. سپس از نُه نفر از خبرگان حوزة مالي اسلامي خواسته شد که بر اساس هرکدام از اين معيارها به مدل‌ها امتياز دهند. پس از تحليل پرسش‌نامه به روش تاپسيس، مدل ترکيبي وقف ـ نيکوکاري به‌عنوان بهترين نوع انتخاب شد.
بر اساس یافته‌های مقاله، مدل صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري، مي‌تواند 3 حالت مختلف داشته باشد: 1. صدور واحدهاي صندوق اتفاق مي‌افتد و شخص سرمايه‌گذار بابت صدور گواهي، اقدام به پرداخت پول مي‌کند و مدير صندوق با پول‌هاي تجميع‌شده اقدام به خريد دارايي کرده و سپس نيت وقف جاري مي‌شود؛ 2. شخص سرمايه‌گذار مي‌تواند از محل سود صندوق نيکوکاري اين وکالت را به صندوق اعطا نمايد تا صندوق از محل اين سودها (تمام سود يا بخشي از سود) اقدام به خريد سهم کرده و سهام را وقف نمايد؛ 3. انتقال سهام وقفي از سبد شخصي به صندوق. سازوکار اين روش بدين صورت است که شخص سرمايه‌گذار در سبد شخصي خود اقدام به خريد و سپس وقف سهم کرده و سپس سهام وقفي به صندوق انتقال پيدا کرده و سرمايه‌گذاران معادل ارزش سهام وقفي خود، گواهي وقف را دريافت خواهند کرد. در اين حالت بايد سازو‌کاري توسط سازمان بورس و اوراق بهادار فراهم شود تا افراد بتوانند در سبد شخصي خود اقدام به وقف سهم نمايند.
پيشنهادهاي اجرايي و سياستي اين پژوهش به شرح ذيل است:
ـ نگارش و تصويب دستورالعمل در رابطه با امکان وقف سهام از سبد شخصي؛
ـ نگارش و تصويب اساسنامه جهت راه‌اندازي صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران؛
ـ با توجه به آنکه در مدل حاضر منابع نقدي در قالب صلح مقيد واريز به صندوق گرديده و مدير صندوق اقدام به خريد سهام و ساير اوراق بهادار قابل وقف مي‌نمايد، نهاد ناظر بايستي متولي شرعي را تعيين نمايد تا صيغة وقف بر دارايي‌هاي خريداري‌شده توسط متولي شرعي جاري شود؛
ـ نظارت مستمر بر نحوة مديريت صندوق‌هاي ترکيبي وقف ـ نيکوکاري در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران صورت پذيرد؛
ـ ايجاد ابزارهاي تشويقي و تلاش در جهت جذب و ترغيب عموم مردم و سرمايه‌گذاران از طريق فعاليت‌هاي تبليغاتي براي شرکت در اين امر خداپسندانه؛
ـ تلاش در جهت اعطاي انگيزش‌هاي مالياتي مانند تخفيف مالياتي براي سرمايه‌گذاران در صندوق وقفي مبتني‌بر اوراق بهادار؛
ـ پرهيز از تنظيم‌گري محتاطانه شديد در صندوق‌هاي ترکيبي وقف ـ نيکوکاري جهت جذب خيرين و افراد خيرخواه؛
ـ ايجاد بستر اطلاعاتي مربوط به وقف واحدهاي صندوق که اين اطلاعات بايستي به صورت شفاف و به موقع در اختيار واقف يا سرمايه‌گذاران قرار گيرد.
همچنين پيشنهادهايي براي پژوهش‌هاي آينده ارائه مي‌شود:
ـ بررسي امکان ايجاد بازار ثانوي جهت معامله واحدهاي صندوق‌هاي ترکيبي وقف ـ نيکوکاري در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران؛
ـ بررسي امکان افزايش سرمايه از طريق انتشار سهام وقفي که در سال‌هاي اخير به‌عنوان يکي از جديدترين روش‌هاي افزايش سرمايه در کشورهاي اسلامي شناخته مي‌شود؛
ـ بررسي چالش‌ها و راه‌حل‌هاي موجود جهت پياده‌سازي صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران؛
ـ بررسي تفصيلي ريسک‌هاي موجود در راه‌اندازي صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران؛
ـ ارائة الگوي عملياتي مديريت صندوق ترکيبي وقف ـ نيکوکاري و نحوة دريافت سود از سهام توسط مدير صندوق در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران؛
ـ بررسي راه‌حل‌هاي موجود جهت حفظ ماليت مال موقوفه در مواجهه با پديدة تورم در صندوق وقف ـ نيکوکاري در بازار سرماية جمهوري اسلامي ايران.