آسیب‌شناسی نقش شرکت‌ها در آیین اربعین؛ کاربست روش دلفی فازی
/ دانشجوی دکتری اقتصاد اسلامی دانشکدة معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران / amir.hosseini@isu.ac.irArticle data in English (انگلیسی)
- Al-Hilli, M. (2017). Arbaeen: The Walk. Al-Hilli Publications.
- Choi, Y.-W. & Eltahir, E. A. B. (2022). Heat stress during Arba’een foot-pilgrimage (world's largest gathering) projected to reach “Dangerous” levels due to climate change. Geophysical Research Letters, 49, e2022GL099755.
- El-Diraby, Tamer E.; Kinawy, Sherif; Piryonesi, S. Madeh (2017). A Comprehensive Review of Approaches Used by Ontario Municipalities to Develop Road Asset Management Plans. Transportation Research Board. Archived from the original on 12 June 2018. Retrieved 25 February 2020.
- Habibi, A., Jahantigh, F. F. & Sarafrazi, A. (2015). Fuzzy Delphi Technique for Forecasting and Screening Items. Asian Journal of Research in Business Economics and Management, 5(2), 130-143.
- Husein, UmmeSalma Mujtaba, A phenomenological study of Arbaeen foot pilgrimage in Iraq. Tourism Management Perspectives, Volume 26, 2018, Pages 9-19, ISSN 2211-9736.
- Piryonesi, S. M. (2019). The Application of Data Analytics to Asset Management: Deterioration and Climate Change Adaptation in Ontario Roads (Doctoral dissertation).
آسيب‌شناسي نقش شرکت‌ها در آيين اربعين؛ کاربست روش دلفي فازي
امير حسيني / دانشجوي دکتري اقتصاد اسلامي دانشکدة معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق، تهران، ايران
amir.hosseini@isu.ac.ir
محمد سليماني/ استاديار گروه اقتصاد اسلامي دانشکدة معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق، تهران، ايران solimani@isu.ac.ir
دريافت: 13/09/1403 - پذيرش: 30/11/1403
چکيده
در سال‌های اخیر با گسترش حضور زائران امام حسین از ایران در رویداد اربعین، شرکت‌های دولتی و خصوصی نیز در این رویداد بزرگ شیعی ایفای نقش کرده‌اند. این شرکت‌ها با حضور مستقیم در مسیرهای مواصلاتی از طریق ارائة خدمات و توزیع مواد غذایی و... یا با تخصیص بخشی از بودجة مسئولیت اجتماعی خود به هیئت و موکب‌های حاضر در مسیر، در برگزاری پرشکوه‌تر این رویداد مؤثر بوده‌اند؛ البته این حضور توأم با برخی مسائل و چالش‌ها بوده که انتقاداتی را به همراه داشته است. هدف این پژوهش بررسی نقش و جایگاه شرکت‌ها در رویداد اربعین (هم در حوزة ارائة خدمات و هم در حوزة تخصیص وجوه) می‌باشد. در این مقاله با استفاده از روش دلفی فازی و از طریق مصاحبه با 13 نفر از خبرگان این حوزه، آسیب‌های ناشی از فعالیت شرکت‌ها در رویداد اربعین احصا و رتبه‌بندی شده است. نتایج حاکی از آن است که از میان آسیب‌ها، سه آسیب عدم وجود عامل هماهنگ‌کننده بین شرکت‌ها به سبب فقدان سند بالادستی و تقسیم کار نهادی، عدم تعریف سازوکار تفکیک وظایف بین شرکت‌ها و ابهام در مکانیسم تخصیص بودجة مسئولیت اجتماعی به هیئت‌ها، نهادهای خیریه و NGOها از اهمیت و تأثیر بیشتری برخوردارند.
کلیدواژه‌ها: اربعین، آسیب‌شناسی، زیارت، تأمین مالی، زیرساخت‌ها.
طبقه‌بندی JEL: G34، L31.
مقدمه
در حال حاضر، نهادهاي مختلفي در آيين اربعين مشارکت دارند و بنا به توان مالي خود و کمک‌هاي مردمي، نسبت به ارائة خدمات به زائران اربعين اقدام مي‌کنند. اين اقدامات از مشارکت‌هاي خرد گرفته تا احداث موکب‌هاي بزرگ و ارائة خدمات مختلف در موکب مخصوص به خود را شامل مي‌شود. خود اين مراکز تأمين مالي نيز طيف وسيعي را شامل مي‌گردد؛ از برخي نهادهاي خيريه و آستان‌هاي مقدسه تا دولت و شرکت‌هاي بزرگ. عموم اين خدمات، مورد استقبال مردم قرار گرفته است. اگرچه خدمات اين نهادها نکات مثبت و ابعاد حسنة فراواني دارد؛ اما توجه به اين ابعاد مثبت، ما را از آسيب‌شناسي فعاليت آنها در اربعين بي‌نياز نمي‌سازد؛ زيرا هر فعاليت حسنه‌اي پس از گذر زمان مي‌تواند دستخوش انحرافات ريز و درشتي گردد و تا حدي انسان را از رسيدن به هدف اصلي بازدارد. لذا از منظر لزوم بهبود بخشيدن به خدمت‌رساني به زائران آيين اربعين و از منظر لزوم مصون‌سازي فعاليت‌هاي خيريه از انحرافات گوناگون، آسيب‌شناسي تأمين مالي آيين اربعين ضرورتي فراوان مي‌يابد.
با توجه به اينکه در پژوهش‌هاي موجود، آسيب‌شناسي دقيقي دربارة ابعاد اقتصادي اربعين نشده و اين آسيب‌ها اولويت‌بندي و رتبه‌بندي نشده‌اند، اين پژوهش درصدد پر کردن اين خلأ مي‌باشد. هدف اين پژوهش بررسي اين سؤال است که خدماتي که در اربعين از سوي شرکت‌ها ارائه مي‌شود آيا در کاراترين وجه ممکن ارائه شده يا خير؟ چه آسيب‌ها و ضعف‌هايي در اين خدمات‌دهي وجود داشته است؟ و اهميت هرکدام از اين آسيب‌ها چقدر است و به کدام‌يک بايد بيشتر پرداخته شود؟
پيشينة پژوهش
آيين اربعين
عمدة تحقيقاتي که در زمينة آيين اربعين انجام شده است، مربوط به مباحث فرهنگي و ابعاد اجتماعي يا رسانه‌اي اين پديده است؛ به‌عنوان مثال مريجي در مقاله‌اي با عنوان «تبيين جامعه‌شناختي زيارت اربعين و کارکردهاي اجتماعي آن» (1401)، بيان مي‌کند که: «زيارت اربعين به‌عنوان يک واقعة تاريخي و يک عنوان کنش معطوف به هدف الهي، بن‌ماية فکري جامعه‌شناسي سکولار را به چالش کشيده است. رفتار اربعيني زائران اباعبدالله باطل‌کنندة نظريات مبتني‌بر سکولاريسم است».
متقي و ملاحسيني اردکاني در مقاله‌اي با عنوان «تبيين جايگاه و نقش اربعين در ارتقاي پرستيژ ژئوپليتيکي تشيع» (1399)، بيان کرده‌اند که:
اربعين به‌عنوان يکي از مهم‌ترين حوزه‌هاي ژئوکالچر شيعه محسوب مي‌شود. به اين نحو که راهپيمايي اربعين يکي از نمودهاي بارز تحرک شيعه از جغرافياي سخت سرزميني به جغرافياي نرم باورهاي شيعيان و پيوند اين دو مهم است، اين ترجمان قدرت ژئوکالچر شيعه است. اين موضوع نشان مي‌دهد ظرفيت بازيگري در جهان تشيع فراتر از مرزها به حوزه‌هاي فراسرزميني نيز تسري مي‌يابد و براي رسيدن به موضوعات گفتمان فاصلة زيادي وجود ندارد. شيعيان از بازيگران متفرق جداشده با مرزهاي دولت ـ ملت در حال تبديل شدن به يک واحد فرهنگي مستقل با وزن ژئوپليتيکي قابل توجه هستند.
پرويش (1398) در پژوهشي با عنوان «بررسي ظرفيت‌هاي تمدن‌سازي در جهان اسلام با تکيه بر پياده‌روي اربعين» بيان مي‌دارد که:
رويداد اربعين قابليت‌هايي متعالي در جامعه‌سازي اسلامي دارد؛ زيرا در اين رويداد پرجمعيت، نژاد اهميتي ندارد، بلکه توجه به شعائر اسلامي داراي اهميت است. رويداد اربعين حماسه‌اي جهاني است که از قابليت‌هايش مي‌توان براي انتقال پيام اتحاد، عدالت‌طلبي و مبارزه با بيداد بهره‌برداري کرد. اين رويداد در حال تبديل شدن به يک ابرپديدة اجتماعي سياسي در امت اسلامي و جهان است.
غفاري هشجين و آقايي (1397) در مقاله‌اي با عنوان «پياده‌روي اربعين حسيني به‌مثابة جنبش اجتماعي» براي بررسي اين فرضيه که پياده‌روي اربعين به‌مثابة جنبش اجتماعي است از نظرية چارلز تيلي به‌عنوان چارچوب نظري استفاده کرده و به اين نتيجه رسيدند که:
اين آيين هر سه عنصر تداوم ستادها، استفاده از طيفي از تظاهرات عمومي، و اظهار عمومي چهار عنصر ارزشمندي، اتحاد، تعداد و تعهد را که عناصر اصلي يک جنبش اجتماعي است در خود دارد. يافته‌هاي پژوهش حاضر که در يک سير آکادميک عناصر و مؤلفه‌هاي آيين پياده‌روي اربعين را با شاخص‌هاي جنبش اجتماعي و با هدف تقويت اين فرضيه که پياده‌روي اربعين يک جنبش اجتماعي است مورد بررسي قرار داد و به اين نتيجه دست يافت که پياده‌روي اربعين يک جنبش اجتماعي فراگير با تمامي مؤلفه‌هاي آن است.
رمضاني تميجاني (1399) در مقاله‌اي با عنوان «بررسي ابعاد و اجزاي ذهني مشارکت جمعي در پياده‌روي اربعين» بيان مي‌دارد که:
عرصة نقش‌آفريني در رويداد اربعين چنان‌که بورديو در نظريه‌اش از ميدان مغناطيسي فيزيک بهره برده، مانند اثر ميدان مغناطيسي بر ذرات، بر زائران نيرو وارد مي‌کند. جهان ذهني زائر اربعين از سويي برآمده از نگاهي متکي بر وحي، فارغ از واقعيات زندگي روزمره است: آموزه‌هاي توسل، برکت، امداد غيب و توفيق، ريشه در آيات قرآن کريم و روايات معصومين دارد. ايضاً مستضعف‌محوري، عاطفه‌محوري، تمايزگذاري و قدسي‌سازي نگرش‌هايي متکي بر درکي از حقيقت دنياست که آن هم از قرآن و احاديث اقتباس شده است.
همان‌طور که مشاهده مي‌گردد عمدة مقالات فارسي راجع به پياده‌روي اربعين، ابعاد تمدني، فرهنگي، ديني، رسانه‌اي و گردشگري آن را مورد بررسي قرار داده‌اند و هيچ مقاله‌اي در زمينة ابعاد اقتصادي اين پديده يافت نشد.
در مقالات خارجي نيز مقالاتي هرچند اندک در زمينة پياده‌روي اربعين نگاشته شده است؛ به‌عنوان مثال مقاله‌اي تحت عنوان «يک مطالعة پديدارشناختي از پياده‌روي اربعين در عراق» که در سال 2018 توسط ام‌سلمه مجتبي حسين نگاشته شده است، معتقد است که: «انگيزه‌هاي پياده‌روي اربعين توسط آيين‌هاي دائمي ـ که توسط جامعة شيعه برگزار مي‌شود ـ و نگراني دربارة جامعه (امت)، ايجاد مي‌شود. عنصر "امت" به‌عنوان يک انگيزة کليدي براي کساني که پياده‌روي اربعين را هر ساله تکرار مي‌کنند، نقش ايفا مي‌کند»؛ همچنين مقاله‌اي با عنوان «گرمازدگي در طول پياده‌روي اربعين» در سال 2022 به قلم چوي و الطاهر به بررسي برخي ابعاد پزشکي پياده‌روي اربعين پرداخته و بيان مي‌دارد که:
در اين مقاله بر اساس شبيه‌سازي‌هاي انجام‌شده با استفاده از مدل‌هاي آب و هوايي منتخب، ما اين طرح را نشان مي‌دهيم که استرس گرما در حين زيارت احتمالاً به سطح «خطرناک» ـ که مطابق معيارهاي سرويس ملي آب و هواي ايالات متحده تا پايان اين قرن تعريف شده ـ مي‌رسد. علاوه بر اين، افزايش قابل توجه بروز متوالي روزهاي گرم و شب‌هاي گرم طي دهه‌هاي آينده پيش‌بيني مي‌شود، که ممکن است باعث بروز بالاي اختلالات ناشي از گرما شود؛ زيرا بدن انسان ممکن است توان گرماي روز را نداشته باشد. مطالعة ما نشان مي‌دهد که بايد اقدامات سازگار و دقيقي براي اطمينان از زيارت ايمن در آينده انجام شود.
اما باز هم مقاله‌اي در رابطه با تأمين مالي آيين اربعين نگاشته نشده است.
آسيب‌شناسي اربعين
رستگار (1401) در مقالة خود با عنوان «آسيب‌شناسي پياده‌روي اربعين و رهيافت‌هاي تقويت آن»، معتقد است:
مسائلي که رويداد اربعين را تهديد مي‌کنند عبارت‌اند از: تعارضات فرهنگي، رقابت مواکب ايراني، تضعيف مدل سنتي اربعين عراقي، آسيب‌هاي اجتماعي، عرفي شدن، تبذير و اسراف، آلودگي‌هاي زيست‌محيطي، کم‌اعتنايي به واجبات، فرقه‌هاي انحرافي، دولتي شدن اربعين و شکاف سني شيعي است.
تاج‌بخش (1401) نيز در بررسي خود به روش مشاهده و مصاحبه با عنوان «آسيب‌هاي پياده‌روي اربعين حسيني: بررسي جامعه‌شناختي» به نتايج مشابهي رسيده است.
نجاتي (1396) در پژوهشي تحت عنوان «آسيب‌شناسي ميداني مراسم پياده‌روي اربعين حسيني از زاوية فرهنگ زيارت در اسلام» به اين مقوله اشاره دارد که:
بي‌توجهي به اختلافات فرهنگي ميان مردم عراق و ايران، کم‌اعتنايي به آداب زيارت و وجود بستر اختلاف و نزاع ميان عزاداران، ضعف آموزش زبان عربي، کم‌توجهي به مسيرهاي غير از مسير کربلا و نجف، ترويج روحية عجب و اميد بيش از حد، کمبود مداحي‌هاي دوزبانه و وجود بعضاً مداحي‌هاي نامناسب، وجود عوامل غفلت‌زا، کمبود برنامه و نيرو براي تبليغ کودکان، عزاداري‌هاي خرافي و عوامانه، ضرورت جهت‌دهي نذرها و خيرات موکب‌ها، وجود جريان‌هاي انحرافي، وجود غذاهاي تجملاتي و غذاهاي فست‌فودي، نياز به تمرکززدايي از روز اربعين و ساماندهي کاروان‌هاي بانوان، اسراف، انباشت زباله و آلودگي‌هاي زيست‌محيطي ازجمله مسائلي هستند که در اين مقاله بررسي شده‌اند.
هاشمي مقدم (1402) در مقاله خود تحت عنوان «انسان‌شناسي زيارت: مطالعه‌اي در آسيب‌شناسي مراسم اربعين» بيان مي‌کند که «آسيب‌هاي مهم در رويداد اربعين در شش دسته مي‌گنجند: آسيب‌هاي مديريتي، فرهنگي، اقتصادي، زيست‌محيطي، سياسي و گردشگري. در اين بين دو آسيب بيش از بقيه مطرح هستند: دولتي شدن اربعين و تفاوت‌هاي فرهنگي ميان زائران ايراني با ميزبانان عراقي».
1. مباني نظري
1ـ1. آيين اربعين
يکي از پديده‌هاي مهم جهان اسلام در هر سال، پياده‌روي بيش از بيست ميليون نفر در ايام اربعين از مسير نجف تا کربلاست. اربعين يکي از مراسم و مناسک ديني است که به علت فرامليتي بودن مي‌تواند ظرفيت‌هاي بسياري را در زمينه‌سازي تحقق امت واحده به وجود آورد (پرويش، 1398). پياده‌روي اربعين، يا راهپيمايي اربعين، از آيين‌هاي شيعي است که در روزهاي منتهي به ۲۰ صفر (اربعين حسيني) برگزار مي‌شود. اين پياده‌روي از نقاط مختلف عراق به‌طرف کربلا و با هدف زيارت اربعين انجام مي‌شود. در سال‌هاي اخير، بين 20 تا 30 ميليون نفر در اين راهپيمايي شرکت کرده‌اند؛ به‌نحوي‌که اين رويداد را يکي از بزرگ‌ترين گردهمايي‌هاي سالانة مذهبي در جهان دانسته‌اند (هيلي، 2017، ص89).
در سال‌هاي اخير بحث کاروان و موکب‌هاي خدمات‌رساني اربعين بسيار داغ بوده و از طرفي توسعۀ خدمات به زائران را موجب شده است، اما لزوم هدايت اين موکب‌ها و خادمان در جهت صحيح و موازي با موازين علمي و مکتبي حادثۀ اربعين از اهميت بالايي برخوردار خواهد بود. با توجه به گسترش فعاليت‌هاي سخت‌افزاري اربعين، الگوي مفهومي پياده‌روي اربعين از نگاه مقام معظم رهبري نقشۀ جامع جهت استفادة حداکثري از ظرفيت پياده‌روي عظيم اربعين است و معظم‌له براي پياده‌روي اربعين پنج مأموريت اصلي را تعيين نموده‌اند که عبارت‌اند از: وحدت، احياي حادثۀ کربلا، مبارزۀ حق عليه باطل، حادثۀ پياده‌روي اربعين و الگوسازي (صادقي آرمان، 1398). در رويداد اربعين، همۀ امت اسلامي با همۀ ابعادش خودش را بروز مي‌دهد. اربعين رويدادي براي هم‌انديشي‌هاي تخصصي و ارتباطات گستردۀ نخبگان اجتماعي و علمي و فرهنگي و امنيتي است (ميرزايي، 1398) زيارت اربعين با ايجاد و بسط معنا براي کانون گرم خانواده تأثير عميقي در نهاد خانواده در زمينه‌هاي مختلف ايجاد مي‌کند. تجربۀ زيست خانوادگي در جريان زيارت، بر استحکام نهاد خانواده در زمينه‌هاي فرهنگي، سياسي، اقتصادي و اجتماعي دلالت دارد و بر خردورزي، پويايي و کارآمدي اين نهاد مبارک فزوني مي‌بخشد (غياثي فتح‌آبادي و ديگران 1400).
2ـ1. آسيب‌شناسي اربعين
به نظر مي‌رسد پديدۀ زيارت اربعين با ويژگي‌ها و جذابيت‌ها و لطافت‌هاي فراوانش، آن‌چنان بينندگانش را دچار شگفتي کرده که بيشتر نوشته‌ها دربارۀ اين شگفتي‌ها و وصف و اهميت آنهاست. از سوي ديگر، کاستي‌ها و کمبودهايي نيز با توجه به خيل عظيم جمعيت، ديده مي‌شود که هرچند تاحدي طبيعي است، اما براي برطرف کردن آن بايد تلاش کرد.
از حيث فرهنگ عمومي و معاشرت، ناآشنايي با تفاوت‌هاي فرهنگي ملت‌هاي ايران و عراق، کم‌توجهي به آداب زيارت و مهمان شدن، زياده‌روي در اميدبخشي و ترويج جاي بدون خوف، خطر اختلاف‌افکني با روحيۀ منت نهادن در قبال خدمات و نياز به هدفمندسازي نذورات و خيرات مواکب و سامان دادن آن، بخشي از آسيب‌هاي موجود هستند. از حيث مديريت راهبردي و محتوايي، به‌کارگيري روش‌هاي ناقص و غيرعلمي آموزش عربي، کمبود شعر و نغمه متناسب و دوزبانه و وجود برخي نغمه‌هاي نامناسب، وجود عوامل غفلت‌زا، وجود جريان‌هاي منحرف، تلاش براي کاستن از جايگاه مرجعيت راستين شيعه و کم‌توجهي به آثار سياسي و تمدني مراسم اربعين، برخي از آسيب‌هاي موجود در اين حيطه هستند. از حيث مديريت اجرايي و شکلي، تمرکز بيشازحد بر مسير اصلي نجف ـ کربلا و غفلت از مسيرهاي ديگر، کم‌توجهي به تبليغ براي کودکان، اسراف، توليد و انباشت زباله و آلودگي محيط زيست، ضرورت تمرکززدايي در زيارت اربعين و ضرورت ساماندهي کاروان‌هاي زنانه، بخشي از آسيب‌هاي موجود در اين زمينه مي‌باشند (نجاتي، 1396).
در آيين پياده‌روي حسيني، علاوه بر وحدت و همبستگي، کج‌رفتاري‌هاي برخي زائران ديده مي‌شود که برخي رفتارهاي انحرافي نظير اسراف، تبذير و آسيب‌هاي اجتماعي در معرض نکوهش شديد بيشتر زائران است. مطابق نظريات مرتن، پياده‌روي اربعين، کارکردهايي با پيامدهاي مثبت و کژکارکردهايي با پيامدهاي منفي دارد. آسيب‌هاي پياده‌روي اربعين انسجام اجتماعي را دچار اختلال مي‌کند و مناسک ديني را به‌طرف پريشاني و ناپايداري پيش مي‌برد که در صورت اتخاذ نکردن تدابير لازم از طرف برنامه‌ريزان و نخبگان، خطر تحريف شکل سنتي و آييني اربعين وجود دارد و با وجود برخي بدعت‌ها و انحرافات موجود، بيم آن مي‌رود که کارکردهاي ماندگار نهضت حسيني در آينده دستخوش مخاطراتي شود. از ديدگاه مصاحبه‌شوندگان، برخي آسيب‌هاي پياده‌روي اربعين در فقر فرهنگي، جامعه‌پذيري نامناسب افراد و ناآشنايي با فرهنگ ميزبان ريشه دارد. يکي از عوامل تأثيرگذار در رفتار انحرافي زائران، ضعف سياست‌گذاران و برنامه‌ريزان در اطلاع‌رساني مناسب و شايسته به زائران در حوزه‌هاي مختلف، در کنار تشويق حداکثري به حضور در اين ابررويداد است (تاج‌بخش، 1401).
آسيب‌هاي منفي اربعين را مي‌توان در ابعاد مختلف ديد: آسيب‌هاي مديريتي، فرهنگي، زيست‌محيطي، مالي، ديني، سياسي و گردشگرانه. آنچه در همۀ اين دسته‌ها به چشم مي‌خورد، دور شدن اين مراسم از اهداف درون‌ديني، اصالت آييني و شيوۀ برگزاري سنتي آن است. براي نمونه حضور پررنگ نهادهاي دولتي، مردمي بودن اين مراسم را به چالش مي‌کشد؛ آرايش برخي بانوان هنگام پياده‌روي يا انتظارات بيشازحد زائران از ميزبانان عراقي با آداب زيارت در تضاد است؛ آلوده نمودن محيط حتي در حالت طبيعي هم مخالف دستورات اسلام است، چه رسد به مسير رسيدن به کربلا؛ انتظارات برخي زائران براي پرداخت هزينه‌هاي بيشتر از سوي دولت، هدف زيارت را به چالش مي‌کشد؛ مجادلات ميان گروه‌هاي شيعي در طول مسير با کارکرد وحدت‌بخشي منافات دارد؛ برخي شعارها يا فعاليت‌هاي زائران عليه دولت‌هاي اهل‌سنت به وحدت مسلمانان آسيب مي‌رساند و نگاه گردشگرانه به اربعين بحث زيارت و آداب آن را به حاشيه مي‌راند. براي همۀ اين موارد مي‌توان عبارت «ابزاري شدن اربعين» را به‌‌کار برد. يکي از دلايل اين امر، دولتي شدن اربعين است. مراسمي که تا دو دهۀ پيش کاملاً خودجوش برگزار مي‌شد، با دخالت بيش از اندازۀ برخي نهادهاي دولتي، به برخي حاشيه‌ها و آسيب‌ها آلوده شد. بنابراين احتمالاً با کاسته شدن رنگ‌‌و‌بوي دولتي اين مراسم و بازگرداندن مديريت ساماندهي آن به نهادهاي مردمي، مراسم اربعين بيشتر به اصالت خود بازگشته و از ابعادي که خطر ابزاري شدن اين مراسم را در پي دارد، کاسته شود. برخي بر اين باورند مردم جهان تمايل به زيارت از جاهايي دارند که دولت‌ها نقش کمتري در اداره‌شان داشته باشند؛ چراکه در اين شرايط مردم خود را موظف به ساماندهي و اجراي هرچه بهتر اين آيين‌ها مي‌بينند (هاشمي مقدم، 1402).
3ـ1. مسئوليت اجتماعي شرکت‌ها
شرکت‌ها براي تأمين مالي پروژه‌هاي مختلف، از شيوه‌هاي گوناگوني استفاده مي‌کنند؛ به‌عنوان مثال برخي از آنها در مشارکت با دولت در حوزۀ زيرساخت‌ها اقدام به نوعي تأمين مالي مي‌نمايند، يا اساساً خود کسب‌وکارهاي اجتماعي (social business) مي‌توانند به‌عنوان مصداقي از ارائۀ خدمات اجتماعي توسط شرکت‌ها معرفي شوند. يکي ديگر از اين راه‌ها، موضوع مسئوليت اجتماعي است؛ شرکت‌ها براي تأمين مالي برخي پروژه‌ها از بودجۀ مسئوليت اجتماعي استفاده مي‌کنند. بودجۀ مسئوليت اجتماعي در چهار موضوع کلي هزينه مي‌گردد که عبارت‌اند از:
الف) بودجۀ مسئوليت اجتماعي براي محافظت از محيط زيست؛
ب) بودجۀ مسئوليت اجتماعي براي بهبود فعاليت نيروي کار شرکت؛
ج) بودجۀ مسئوليت اجتماعي براي مسائل اجتماعي غيرمترقبه نظير سيل و زلزله؛
د) بودجۀ مسئوليت اجتماعي براي امور خيرخواهانه.
شکل 1: انواع بودجۀ مسئوليت اجتماعي
انگيزۀ شرکت‌ها در استفاده از بودجۀ مسئوليت‌پذيري اجتماعي گوناگون است. در برخي شرکت‌ها بودجۀ مسئوليت اجتماعي صرفاً کلمه‌اي خوش‌لفظ است و مديران تنها در انديشۀ حداکثرسازي سود مي‌باشند؛ بعضي به دنبال مقاصد سياسي‌اند تا از طريق آن، مواهبي کسب کنند. مقدار استفادۀ شرکت‌ها نيز تفاوت دارد. برخي مسئوليت‌پذير نيستند؛ بعضي ديگر حداقلي از مسئوليت‌پذيري دارند، اما هيچ نوع اقدامي دربارۀ مسئوليت اجتماعي انجام نمي‌دهند؛ برخي ديگر با قوانين، تضاد و درگيري ندارند و در بعضي از اقدامات مسئوليت اجتماعي مشارکت مي‌کنند؛ گروه چهارم براي عملکرد بهتر در حوزه‌هاي متنوع، موضع‌گيري سيستماتيکي دارند، به دنبال راه‌هاي سازگار با محيط زيست هستند و کمک به محيط اجتماعي يکي ديگر از مقاصد آنهاست (احمدپور و فرمانبردار، 1394).
در رويداد اربعين نيز شرکت‌ها از بودجه‌هاي مسئوليت اجتماعي خود براي مشارکت در تأمين مالي اربعين استفاده مي‌کنند. حجم اين مشارکت توسط شرکت‌هاي مختلف متفاوت بوده است؛ به‌عنوان مثال در سال 1402 شرکت ملي نفت ايران براي اجراي طرح‌هاي مسئوليت اجتماعي در ايام اربعين، ۷۵ ميليارد ريال تخصيص داد که از اين ميان، ۴۵ ميليارد ريال براي کمک به احداث سايه‌بان و مه‌پاش در مسير موکب‌هاي مرز چذابه، ۱۰ ميليارد ريال براي کمک به اجراي شبکۀ آب موکب‌ها و آب‌سردکن‌ها و کمک به اجراي شبکۀ آب سرويس‌هاي بهداشتي در مسير اربعين در استان ايلام، و 20 ميليارد ريال براي کمک به تکميل سايت اسکان زائران، تأمين تجهيزات سرمايشي و ساخت سرويس بهداشتي در مسير اربعين استان ايلام، تخصيص يافته است.
2. روش پژوهش
تکنيک دلفي فازي بر مبناي ديدگاه خبرگان انجام مي‌شود. در اين روش، براي سنجش ديدگاه از عبارات کلامي استفاده مي‌شود. براي تعيين ميزان اهميت شاخص‌ها مي‌توان از روش دلفي فازي استفاده نمود. يکي از فوايد مهم روش دلفي فازي نسبت به روش دلفي سنتي آن است که مي‌توان از يک راند براي غربال شاخص‌ها استفاده کرد. در الگوريتم اجراي روش دلفي فازي براي غربال شاخص‌ها ابتدا بايد طيف فازي مناسبي براي فازي‌سازي عبارات شفاهي مصاحبه‌شوندگان تعيين کرد. براي اين کار مي‌توان از روش‌هاي توسعۀ طيف فازي بهره‌برداري نمود يا از طيف‌هاي فازي متداول استفاده کرد؛ به‌عنوان مثال طيف فازي مثلثي براي مقياس پنج درجۀ ليکرت در بيان اهميت شاخص‌ها به شرح ذيل است:
خيلي مهم مهم اهميت متوسط کم‌اهميت غيرمهم
(1، 1، 75/0) (1، 75/0، 5/0) (75/0، 5/0،25/0) (5/0، 25/0،0) (25/0،0/0)
پس از انتخاب طيف فازي مناسب، ديدگاه خبرگان تجميع مي‌شود و به‌صورت فازي ثبت مي‌گردد. راه‌هاي مختلفي براي تجميع نظر خبرگان وجود دارد. اگر ديدگاه هر کارشناس به‌صورت عدد فازي مثلثي (l, m, u) نشان داده شود، يک روش مرسوم براي تجميع ديدگاه n کارشناس، کمينه l ، ميانگين m و بيشينه u اين‌گونه است:
در بعضي منابع به‌جاي ميانگين حسابي، ميانگين هندسي پيشنهاد مي‌شود:
در بعضي ديگر از منابع نيز پيشنهاد شده است که کران‌هاي بالا و پايين هم با ميانگين هندسي اندازه‌گيري شود. ما بيشتر روش ميانگين فازي را براي تجميع نظرات خبرگان پيشنهاد مي کنيم که به‌صورت ذيل سنجيده مي‌شود:
بعد از تجميع فازي ديدگاه خبرگان بايد به فازي‌زدايي نتايج حاصله پرداخت. در شيوه‌هاي گوناگون که با رويکرد فازي انجام مي‌شود، محقق نهايتاً به دنبال آن است که مقادير فازي نهايي را به عددي قطعي تبديل نمايد.
معمولاً تجميع اعداد فازي مثلثي را مي‌توان توسط يک مقدار قطعي که به بهترين ميانگين مربوط است، خلاصه کرد. اين کار را فازي‌زدايي مي‌گويند. شيوه‌هاي گوناگوني براي فازي‌زدايي وجود دارد؛ يکي از روش‌هاي آسان براي فازي‌زدايي ميانگين اعداد فازي مثلثي به شکل ذيل است (حبيبي، جهان‌تيغ و سرافرازي، 2015):
با توجه به نکات بيان‌شده، سه مرحله مصاحبه با خبرگان انجام شد. اين خبرگان 13 نفر متشکل از صاحب‌نظران آکادميک، صاحب‌نظران حوزوي، فعالان اربعين و مسئولين ستاد اربعين بودند (6 نفر شخصيت‌هاي علمي حوزه و دانشگاه، 3 نفر از مسئولان، 3 نفر از فعالان ايراني اربعين و يک نفر از فعالان عراقي اربعين بودند). مصاحبه‌ها نيز به‌صورت ويدئو کنفرانس و بعضاً تا دو ساعت به طول انجاميد. طي دور اول مصاحبه‌ها با خبرگان، 11 مؤلفۀ ذيل (در جدول 1) به‌عنوان آسيب‌هاي نقش‌آفريني شرکت‌ها در اربعين احصا شدند؛ سپس طي دور دوم مصاحبه‌ها از خبرگان درخواست شد به اين آسيب‌ها از رتبۀ 1 تا رتبۀ 5، عددي را تخصيص دهند (عدد 1 به معناي بي‌اهميت و عدد 5 بهمعناي بسيار بااهميت است). نتايج مصاحبههاي دور دوم در قالب جدول (2) بيان شده‌اند. در مرحلۀ بعد، طي مصاحبههاي مرحلۀ سوم، براي اينکه اجماع خبرگان حاصل شود، نتايج به سمع خبرگان رسيد و برخي نظرات تعديل شد. نتايج مصاحبههاي دور سوم در قالب جدول (3) بيان شده‌اند. براي اينکه فرايند دلفي فازي کامل شود، مي‌بايست ميانگين نظرات در مصاحبههاي دوم با ميانگين نظرات در مصاحبههاي سوم مقايسه شود و اگر اختلاف ميانگين‌ها بيش از 0.1 باشد، بهمعناي عدم اجماع است و مجدداً بايد مصاحبه انجام شود، اما اگر اختلاف ميانگين‌ها کمتر از 0.1 باشد، بهمعناي اجماع است و فرايند مصاحبه‌ها متوقف مي‌شود. نتيجه اين اختلاف ميانگين‌ها در قالب جدول (4) بيان شده است.
3. يافته‌هاي پژوهش
جدول 1: آسيب‌هاي احصاشده بنابر دور اول مصاحبه‌ها
حوزۀ کلي شمارۀ آسيب‌ها آسيب‌ها
ساختاري 1 عدم وجود عامل هماهنگ‌کننده بين شرکت‌ها به سبب فقدان سند بالادستي و تقسيم کار نهادي
2 عدم تفکيک وظايف بين شرکت‌ها
3 خلأ تجميع بودجه‌هاي مسئوليت اجتماعي ناظر به اربعين در يک سازمان
تأمين مالي 4 عدم اولويت‌بندي بهينه منابع و لذا سوق دادن بيشازحد منابع به پذيرايي از زوار
5 صرف منابع مالي غيرضروري و بعضاً مضر به تبليغات محيطي غير مرتبط به اربعين
6 عدم تخصيص وجوه کافي براي تأمين زيرساخت‌هاي آب و برق
7 عدم تخصيص وجوه کافي به مسئلة دفع پسماند
8 ابهام در مکانيسم تخصيص بودجۀ مسئوليت اجتماعي به نهادهاي خيريه و NGO ها و هيئت‌ها
الزامات جانبي تأمين مالي 9 خودنمايي برخي شرکت‌ها براي ايفاي نقش در تأمين مالي اربعين
10 ناديده گرفتن منابع خرد توسط موکب‌ها هنگام حضور شرکت‌ها
11 حضور پررنگ شرکت‌هاي تجاري لوکس و برند در شهرهاي زيارتي و تخريب سيستم انگيزش دروني مردم
1ـ3. شرح مؤلفه‌هاي فوق
1. عدم وجود عامل هماهنگ‌کننده بين شرکت‌ها به‌سبب فقدان سند بالادستي و تقسيم کار نهادي: شرکت‌ها در زمينۀ تجهيز و تخصيص منابع براي اربعين، به‌طور منفرد تصميم مي‌گيرند و عامل هماهنگ‌کننده‌اي بين آنها وجود ندارد و لذا ممکن است بهينۀ اجتماعي حاصل نشود. «بخش مهم اين سند، نگاشت نهادي و مشارکت دستگاه‌هاي مسئول در اين حوزه است» (شکراني، 1403).
2. عدم تفکيک وظايف بين شرکت‌ها: وظايف بين شرکت‌ها در زمينۀ تأمين مالي اربعين بهتر است تفکيک و تقسيم شود و هريک بخشي از پروژه‌هاي زيرساختي اربعين را برعهده بگيرد، اما اين تقسيم وظايف هم‌اکنون وجود ندارد.
3. خلأ تجميع بودجه‌هاي مسئوليت اجتماعي ناظر به اربعين در يک سازمان: بودجه‌هاي مسئوليت اجتماعي شرکت‌هاي مختلف که قرار است به اربعين تخصيص داده شود، بهتر است همگي در يک سازمان واحد تجميع شود و سپس بنا به فراخور نياز پروژه‌هاي زيرساختي اربعين، به آن پروژه‌ها تخصيص يابد، اما هم‌اکنون چنين کاري صورت نمي‌گيرد؛ زيرا شرکت‌ها دوست دارند خودشان منابع را تخصيص دهند. لذا منابع مالي پخش و خرد مي‌شود و مکانيسمي براي انباشت بودجه‌هاي مسئوليت اجتماعي شرکت‌ها وجود ندارد.
4. عدم اولويت‌بندي بهينه منابع و لذا سوق دادن بيشازحد منابع به پذيرايي از زوار: هم‌اکنون اولويت‌بندي بهينه‌اي براي تخصيص منابع مالي شرکت‌ها در اربعين وجود ندارد و لذا بسياري از منابع بيش از نياز لازم، به پذيرايي از زوار اختصاص مي‌يابد.
5. صرف منابع مالي غيرضروري و بعضاً مضر به تبليغات محيطي غيرمرتبط به اربعين: بخشي از منابع مالي شرکت‌ها در جهت تبليغاتي محيطي صرف مي‌شود که اساساً هيچ ارتباطي به فضاي زيارت اربعين ندارد و موجب اتلاف منابع مالي و تخريب سيستم انگيزشي مردم مي‌گردد و اين ناشي از غلبة رويکرد بازاريابي و تبليغاتي بر عموم شرکت‌هاست.
6. عدم تخصيص وجوه کافي براي تأمين زيرساخت‌هاي آب و برق: منابع مالي کافي براي تأمين مالي پروژه‌هاي زيرساختي اربعين نظير آب و برق، توسط شرکت‌ها تخصيص نمي‌يابد.
7. عدم تخصيص وجوه کافي به مسئلۀ دفع پسماند: منابع مالي کافي براي تأمين مالي پروژه‌هاي زيرساختي فاضلاب و مسئلۀ دفع پسماند، توسط شرکت‌ها تخصيص نمي‌يابد. «مسئلۀ انبوه زباله در شهرها و مسير پياده‌روي جزء نقاط ضعفي است که شايد خطرات زيست‌محيطي و بهداشتي را در پي داشته باشد» (يعقوبي و ديگران، 1400).
8) مکانيسم تخصيص بودجة مسئوليت اجتماعي به نهادهاي خيريه وNGO ها و هيئت‌ها مشخص نيست. خيلي نهادها بودجه خود را به هيئت محل يا هيئت فاميلي‌شان مي‌دهند.
9. خودنمايي برخي شرکت‌ها براي ايفاي نقش در تأمين مالي اربعين: اساس نظام انگيزشي اربعين مبتني‌بر سيستم انگيزش دروني و اخلاص و نفي سودخواهي و در تضاد با خودنمايي و تظاهر است، اما دغدغه برخي شرکت‌ها صرفاً خودنمايي و حداکثرسازي سود است که اين امر در راستاي نظام انگيزشي اربعين نيست.
10. ناديده گرفتن منابع خرد توسط موکب‌ها هنگام حضور شرکت‌ها: وقتي شرکت‌هاي با بودجه‌هاي کلان، حامي مالي برخي موکب‌ها براي تأمين خوراک و ساير تجهيزات مي‌شوند، منابع مالي خرد مردمي ناديده و ناچيز انگاشته مي‌شود.
11. حضور پررنگ شرکت‌هاي تجاري لوکس و برند در شهرهاي زيارتي و تخريب سيستم انگيزش دروني مردم: حضور پررنگ شرکت‌هاي تجاري لوکس که به دنبال حداکثرسازي سودشان هستند، فضاي معنوي شهرهاي زيارتي و نظام انگيزش دروني مردم براي تأمين مالي مناسک را تخريب مي‌نمايد.
جدول 2: نتايج حاصل از مصاحبههاي دور دوم:
A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 A10 A11 A12 A13
C1 5 5 3 3 5 5 4 4 5 4 5 4 5
C2 5 5 3 3 5 5 4 3 4 5 5 4 5
C3 3 3 3 3 3 5 4 4 4 4 3 4 3
C4 3 5 3 5 4 3 3 4 4 5 3 5 5
C5 3 4 4 4 2 4 3 4 2 4 3 4 4
C6 4 4 2 4 2 2 4 3 2 4 2 4 3
C7 4 4 2 4 3 3 4 3 3 4 2 4 3
C8 4 5 4 5 5 5 3 4 5 5 3 4 3
C9 4 3 3 3 4 5 3 4 4 4 3 4 3
C10 4 5 4 3 4 5 4 3 4 5 3 4 3
C11 3 4 4 2 2 4 3 4 2 4 4 4 3
جدول 3: نتايج حاصل از مصاحبههاي دور سوم
A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 A10 A11 A12 A13
C1 5 5 3 3 5 5 4 5 5 4 5 4 5
C2 5 5 3 3 5 5 4 4 4 5 5 4 5
C3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 3 4 3
C4 3 5 3 5 4 4 3 4 4 5 3 5 5
C5 3 4 4 4 2 4 3 3 2 4 3 4 4
C6 4 4 2 4 2 2 4 2 2 4 2 4 3
C7 4 4 2 4 3 3 4 3 3 4 3 4 3
C8 4 5 4 5 5 5 3 5 5 5 3 4 3
C9 4 3 3 3 4 4 3 4 4 4 3 4 3
C10 4 5 4 3 4 4 4 3 4 5 3 4 3
C11 3 4 4 2 2 4 3 4 2 4 4 4 2
در اين مرحله با توجه به آنچه در روش پژوهش بيان شد، ابتدا براي فازي کردن اعداد، از طيف فازي مثلثي استفاده مي‌کنيم، آنگاه با محاسبه ميانگين حسابي آنها، اين اعداد را فازي‌زدايي مي‌کنيم.
متغيرها طيف فازي مثلثي عدد فازي قطعي
خيلي مهم (1/1، 75/0) 9375/0
مهم (1، 75/0، 5/0) 75/0
اهميت متوسط (75/0، 5/0، 25/0) 5/0
کم‌اهميت (5/0، 25/0، 0) 25/0
غيرمهم (25/0، 0، 0) 0625/0
ميانگين نتايج مصاحبههاي مرحلۀ دوم و نتايج مصاحبههاي مرحلۀ سوم در جدول (4) آمده است. اختلاف اين ميانگين‌ها نيز در همين جدول ذکر شده است.
جدول 4: اختلاف ميانگين مصاحبههاي مرحلۀ دوم و سوم
اختلاف ميانگين‌ها ميانگين مرحلۀ 3 ميانگين مرحلۀ 2 شمارۀ سؤال
01/0- 81/0 80/0 1
02/0- 80/0 78/0 2
01/0 62/0 63/0 3
02/0- 74/0 72/0 4
02/0 60/0 62/0 5
02/0 50/0 52/0 6
02/0- 60/0 58/0 7
01/0- 78/0 77/0 8
01/0 63/0 65/0 9
01/0 70/0 71/0 10
02/0 56/0 58/0 11
با توجه به نتايج نظرسنجي مرحلۀ دوم و انطباق آن با نتايج مرحلۀ سوم، درصورتي‌که تفاوت ميانگين فازي‌زدايي‌شده در دو مرحله از 0.1 کمتر شود، فرايند نظرسنجي به پايان مي‌رسد. با توجه به اينکه تفاوت ميانگين فازي‌زدايي‌شده ديدگاه‌هاي خبرگان در دو مرحله از 0.1 کمتر است، خبرگان در مورد آسيب‌هاي مشارکت شرکت‌ها در تأمين مالي اربعين به اجماع رسيده‌اند و نظرسنجي از خبرگان در مرحلۀ سوم متوقف مي‌شود؛ اين بدان معناست که خبرگان نسبتاً درک يکساني از آسيب‌هاي مشارکت شرکت‌ها در تأمين مالي اربعين دارند.
اولويت‌بندي آسيب‌هاي مشارکت شرکت‌ها در تأمين مالي اربعين بر اساس ميانگين فازي‌زدايي‌شده آنها در مرحلۀ سوم نظرخواهي تعيين مي‌شود. نتيجه بررسي و اولويت‌بندي صورت‌گرفته در قالب نمودار به شرح شکل ذيل است:
شکل 2: رتبه‌بندي آسيب‌هاي مشارکت شرکت‌ها در تأمين مالي اربعين
نتيجه‌گيري
رويداد پياده‌روي اربعين يکي از مهم‌ترين شعائر و مناسک ديني است که در سال‌هاي اخير مورد توجه ويژه قرار گرفته، اما تأمين منابع براي آن دچار برخي کاستي‌هاست. شرکت‌هاي مختلف براي تأمين مالي اربعين تلاش‌هاي گوناگوني مي‌کنند، اما اين اقدامات ضعف‌ها و آسيب‌هايي دارد. در اين مقاله با استفاده از روش دلفي فازي و از طريق مصاحبه با 13 نفر از خبرگان اين حوزه، آسيب‌شناسي دقيقي از نقش شرکت‌ها در تأمين مالي اربعين انجام شد. نتايج حاکي از اين است که آسيب‌هاي اول، دوم و هشتم داراي بالاترين اهميت هستند. اين آسيب‌ها به‌ترتيب عبارت‌اند از: 1. عدم وجود عامل هماهنگ‌کننده بين شرکت‌ها به‌سبب فقدان سند بالادستي و تقسيم کار نهادي؛ 2. عدم تفکيک وظايف بين شرکت‌ها؛ 3. ابهام در مکانيسم تخصيص بودجۀ مسئوليت اجتماعي به نهادهاي خيريه و NGOها و هيئت‌ها. از ميان اين موارد، عدم وجود عامل هماهنگ‌کننده بين شرکت‌ها به سبب فقدان سند بالادستي و تقسيم کار نهادي، به‌عنوان مهم‌ترين آسيب شناخته شده است. اهميت موارد فوق بيانگر اين است که هرگونه سياست‌گذاري در حوزۀ نقش‌آفريني شرکت‌ها در تأمين مالي اربعين بايد آسيب‌هاي فوق را مد نظر قرار دهد و براي حل موارد فوق، تصميمات لازم صورت گيرد؛ همچنين کم‌اهميت‌ترين آسيب‌ها، آسيب ششم است که همان عدم تخصيص وجوه کافي براي تأمين زيرساخت‌هاي آب و برق مي‌باشد. اهميت کم اين گزاره، ناشي از آن است که تأمين مالي زيرساخت‌هاي آب و برق مسير کربلا بيشتر مربوط به خود دولت عراق است تا شرکت‌هاي ايراني.
مبتني‌بر اين پژوهش، سياست‌گذاران بايد:
اولاً يک سند بالادستي براي تقسيم کار نهادي شرکت‌هاي مختلف تهيه کنند، و از اين طريق وظايف بين شرکت‌هاي فعال در حوزۀ اربعين را تقسيم‌بندي نمايند، و همچنين با تهية سند و ساير الزامات سياستي، بتوانند ابهام در مکانيسم تخصيص بودجۀ مسئوليت اجتماعي به نهادهاي خيريه وNGO ها و هيئت‌ها را برطرف کنند. در واقع شرکت‌ها بايد مبتني‌بر آن سند بالادستي که تهيه مي‌شود، مکانيسم همکاري و هماهنگي بين يکديگر را تعريف کنند؛ به‌عنوان مثال مي‌توان يک شرکت سهامي متشکل از شرکت‌هاي مشارکت‌کننده در اربعين ايجاد کرد و وظيفه تأمين و تخصيص بودجه‌هاي مسئوليت اجتماعي به مايحتاج رويداد اربعين، به اين شرکت سهامي محول گردد.
ضمن اينکه مي‌بايست مکانيسمي تعريف شود که شرکت‌ها اکثر منابع مالي خود را به ايجاد زيرساخت‌هاي مختلف حيطة اربعين ـ چه در ايران (از طريق قرارداد با دولت ايران)، چه در عراق (از طريق قرارداد با دولت عراق) ـ تخصيص دهند و از صرف اين منابع مالي در خدمات متداول عمومي اربعين پرهيز نمايند. گسترۀ اين زيرساخت‌ها زياد است و از حمل‌ونقل و برق و آب تا مسائل دفع پسماند را شامل مي‌شود؛ براي مثال در زمينۀ حمل‌ونقل، شرکت‌ها مي‌توانند به توسعۀ شبکه‌هاي حمل‌ونقل عمومي بپردازند و از طريق ارتقاي کيفيت خدمات، تجربة زائران را بهبود بخشند.
نکتۀ بعد، ملاحظة سيستم انگيزشي مردم در اربعين است. يکي از عواملي که نقشي مخرّب در سيستم انگيزش دروني مردم در اربعين ايفا مي‌کند، مؤلفه‌هاي سودانگارانه ازجمله تبليغاتي محيطي هستند که هيچ ارتباطي با اربعين ندارند و صرفاً نقش بازاريابي را براي شرکت‌ها ايفا مي‌کنند. اين تبليغات نه‌تنها تأثير منفي بر روحية زائران مي‌گذارد؛ بلکه مي‌تواند سبب انحراف از اهداف اصلي اربعين نيز گردد. بنابراين سند بالادستي مذکور مي‌بايست براي کاهش مخاطرات اين تبليغات محيطي بر فضاي انگيزشي اربعين مکانيسمي طراحي کند.
از سوي ديگر، بايد توجه داشت که اين ملاحظات تنها محدود به مسائل مالي نيست. ايجاد يک استراتژي جامع به‌منظور جذب و نگهداري زائران در ايام اربعين مي‌تواند به ارتقاي جايگاه فرهنگي و اجتماعي اين رويداد کمک شاياني کند؛ به عنوان مثال برگزاري کارگاه‌ها و سمينارها مي‌تواند به تقويت آگاهي عمومي و فرهنگي زائران کمک کند و در نهايت منجر به بهبود تجربة آنها در طول سفر شود.
علاوه بر اين، سياست‌گذاران بايد به نقش فناوري در بهبود خدمات اربعين توجه ويژه‌اي داشته باشند. استفاده از اپليکيشن‌ها و پلتفرم‌هاي آنلاين مي‌تواند به تسهيل ارتباطات و هماهنگي‌ها در بين زائران و نهادهاي ارائه‌دهندة خدمات کمک کند؛ همچنين اين فناوري‌ها مي‌توانند در زمينۀ جمع‌آوري داده‌ها و تحليل آنها به‌منظور بهبود عملکرد و خدمات ارائه‌شده در ايام اربعين مؤثر واقع شوند.
همچنين بايد به اين نکته توجه داشت که همکاري ميان نهادهاي دولتي و خصوصي در اين زمينه از اهميت بالايي برخوردار است. ايجاد يک شبکۀ قوي و مؤثر از همکاري‌هاي بين‌نهادي مي‌تواند به بهينه‌سازي تخصيص منابع و افزايش کارايي در ارائۀ خدمات به زائران منجر شود. اين همکاري‌ها مي‌توانند در قالب قراردادهاي مشترک و پروژه‌هاي همکاري تعريف شوند که در نهايت به نفع زائران و بهبود تجربة آنها خواهد بود؛ همچنين برگزاري جلسات منظم و تشکيل کارگروه‌هاي تخصصي مي‌تواند به ايجاد يک فضاي همفکري و تبادل نظر در ميان تمامي ذينفعان کمک کند. اين کارگروه‌ها مي‌توانند به شناسايي چالش‌ها و فرصت‌هاي موجود در زمينۀ خدمات‌رساني به زائران اربعين پرداخته و راهکارهاي مؤثري را براي حل آنها پيشنهاد دهند.
بهبود زيرساخت‌ها و خدمات در ايام اربعين نه‌تنها به افزايش رضايت زائران کمک مي‌کند؛ بلکه مي‌تواند به تقويت هويت ملي و ديني نيز کمک کند. لذا سرمايه‌گذاري در اين حوزه بايد به‌عنوان يک اولويت جدي در نظر گرفته شود. ايجاد يک چشم‌انداز بلندمدت براي توسعۀ زيرساخت‌هاي اربعين مي‌تواند به ارتقاي کيفيت خدمات و افزايش ظرفيت جذب زائران منجر شود. اين چشم‌انداز بايد شامل همة جوانب فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي باشد و به‌طور ويژه به نيازهاي زائران توجه کند.
در نهايت، مي‌توان گفت که ايجاد يک رويکرد جامع و يکپارچه به مديريت رويداد اربعين، نه‌تنها به بهبود خدمات و زيرساخت‌ها کمک مي‌کند؛ بلکه مي‌تواند به تقويت ارزش‌هاي انساني و اجتماعي در جامعه نيز منجر شود.
- احمدپور، احمد و فرمانبردار، مریم (1394). مسئولیت اجتماعی و تأثیر آن بر اعتبار شرکت‌ها. مطالعات حسابداری و حسابرسی، 4(16)، 4ـ15.
- پرویش، محسن (1398). بررسی ظرفیت‌های تمدن‌سازی در جهان اسلام با تکیۀ بر پیاده‌روی اربعین. علم و تمدن در اسلام، 1(2)، 30ـ47.
- تاج‌بخش، غلامرضا (1401). آسیب‌های پیاده‌روی اربعین حسینی: بررسی جامعه‌شناختی. شیعه‌پژوهی، 8(22)، 113ـ137.
- رستگار، امین (1401). آسیب‌شناسی پیاده‌روی اربعین و رهیافت‌های تقویت آن. پژوهش‌نامۀ تاریخ، سیاست و رسانه، 6(2)، 55ـ70.
- رمضانی تمیجانی، صدیقه (1399). بررسی ابعاد و اجزای ذهنی مشارکت جمعی در پیاده‌روی اربعین. دین و ارتباطات، 27(1)، 357ـ384.
- شکرانی، ابراهیم (1403). آخرین وضعیت تدوین «سند ملی اربعین». پایگاه خبری ایسنا. isna.ir/xdRVv2.
- صادقی آرمان، سیدمحمد (1398). امتداد پیاده‌روی اربعین. تهران: شهید کاظمی.
- غفاری هشجین، زاهد و آقایی، محمد (1397). پیاده‌روی اربعین حسینی به‌مثابۀ جنبش اجتماعی. دانش سیاسی، 14(1)، 1ـ21.
- غیاثی فتح‌آبادی، هادی و دیگران (1400). واکاوی اثرهای مناسک دینی در زیست خانوادگی: مورد مطالعه آیین پیاده‌روی زیارت اربعین حسینی. مطالعات فرهنگ ـ ارتباطات. 22(56)، 219ـ239.
- متقی، افشین و ملاحسینی اردکانی، رضا (1399). تبیین جایگاه و نقش اربعین در ارتقای پرستیژ ژئوپلیتیکی تشیع. نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 12(3)، 93ـ114.
- مریجی، شمس‌الله (1401). تبیین جامعه‌شناختی زیارت اربعین و کارکردهای اجتماعی آن. اسلام و مطالعات اجتماعی، 10(2)، 7ـ32.
- میرزایی، محمدعلی (1398). ظرفیت‌شناسی منطقه‌ای و بین‌المللی اربعین و آسیب‌شناسی آن. پاسخ، 4(14)، 7ـ36.
- نجاتی، محمدسعید (1396). آسیب‌شناسی میدانی مراسم پیاده‌روی اربعین حسینی از زاویۀ فرهنگ زیارت در اسلام. فرهنگ زیارت. 8(31)، 167ـ184.
- هاشمی مقدم، امیر (1402). انسان‌شناسی زیارت: مطالعه‌ای در آسیب‌شناسی مراسم اربعین. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران. 13(1)، 215ـ233.
- یعقوبی، الهام و دیگران (1400). بررسی مؤلفه‌ها و فرایند ارائۀ خدمات عمومی مردم‌نهاد در پیاده‌روی اربعین مبتنی‌بر رویکرد نگاشت علّی. مطالعات راهبردی بسیج، 24(91)، 205ـ239.
